Αγαπητέ αδελφέ/αγαπητή αδελφή,
Σχέση Θρησκευτικής Ομάδας και Κοινωνικής Δομής
Fıkıh mezheplerinin farklılaşmasında, usul farklılıkları, hadis-i şeriflerin farklı ravilerden gelmesi gibi kaynak farklılıklarının yanı sıra; mezhebin içinde şekillendiği sosyal yapının da belirli bir etkisi olmuştur.1 Özellikle usuldeki çeşitlilik üzerine eski ve yeni birçok bilimsel çalışma yapılmış olmasına rağmen, mezhep-sosyal yapı ilişkisini doğrudan ele almak genellikle ihmal edilmiştir. Oysa İslam toplumlarının sosyal ve siyasal düzeni, kurumları, dinamikleri; İslam toplumunun sosyal bilimi demek olan fıkıh ilmiyle2 çift yönlü bir etkileşim içinde olagelmiştir. Fıkıh mezhepleri şekillenirken ve yayılırken toplumdan etkilenmiş; fakat bir ölçüde de toplumu dönüştürmüştür.
Η εμφάνιση και η εξέλιξη των θρησκευτικών δογμάτων επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές αλλαγές και εξελίξεις, και η επιρροή αυτή συνεχίστηκε και κατά τη θεσμοθέτηση της φικχ. Ειδικά κατά την περίοδο των Αββασιδών, η αναδιάρθρωση των κρατικών θεσμών δημιούργησε την ανάγκη για ένα είδος “επίσημου δόγματος”. Αρχικά, μιλώντας με σύγχρονους όρους, η γραφειοκρατία, επιθυμώντας να θεσπίσει ένα ενιαίο δόγμα, δεν κατάφερε να το πετύχει λόγω της αντίθεσης των ίδιων των ουλεμάδων, αλλά με την αποδοχή της θέσης του “καδ’ι-κουντάτ” από τον Ιμάμ Αμπού Γιουσούφ (ρ.α.) (θ. 183/798), κατάφερε τουλάχιστον να επιτύχει σε μεγάλο βαθμό ενότητα στον τομέα της δικαιοσύνης.
Προσπάθειες Ενοποίησης των Δογμάτων
Η ιδέα της ενοποίησης των διαφορετικών νομικών απόψεων, από την περίοδο της κωδικοποίησης, ή ακόμα και νωρίτερα, προτάθηκε κατά καιρούς από τις διοικητικές και γραφειοκρατικές ελίτ, αλλά ποτέ δεν υλοποιήθηκε λόγω της αντίθεσης και της απροθυμίας των θεολόγων.
Ο διάσημος συγγραφέας και γραφειοκράτης Ιμπν Μουκαφφά (θ. 142/759), στο κείμενό του με τίτλο «Ρισαλέτ ας-Σαχάμπε», υπερασπίστηκε με πειστικό τρόπο την ανάγκη ενοποίησης των νομικών σχολών και την υιοθέτηση ενός ενιαίου νομικού κώδικα για ολόκληρη την ισλαμική επικράτεια. Ωστόσο, η πρόταση αυτή απορρίφθηκε επανειλημμένα από τον Ιμάμ Μαλίκ (ρ.α.) (θ. 179/795), ο οποίος είχε κληθεί από τον χαλίφη να αναλάβει το έργο. Ο Ιμπν Μουκαφφά είχε επισημάνει ότι κάτι που θεωρείται απαγορευμένο σε μια πόλη, μπορεί να θεωρείται επιτρεπτό σε μια άλλη, και ότι κάτι που θεωρείται ότι διαταράσσει την προσευχή σε μια περιοχή της ισλαμικής επικράτειας, μπορεί να μην την επηρεάζει σε μια άλλη, προκαλώντας χάος. Ο Ιμάμ Μαλίκ (ρ.α.), από την πλευρά του, αντέτεινε ότι στη Δαμασκό υπήρχε ο αλ-Αουζάι (θ. 157/774), και ότι οι άλλες πόλεις είχαν τους δικούς τους μελετητές, και ότι οι κάτοικοι του Ιράκ ούτως ή άλλως δεν θα ακολουθούσαν τη γνώμη του Μαλίκ, αντιτιθέμενος σθεναρά στην ιδέα της ενοποίησης των ανθρώπων γύρω από ένα ενιαίο βιβλίο και μια ενιαία φετφά. (Ελ-Ιντικα, σ. 80,81)
Εκατοντάδες χρόνια αργότερα, στις αρχές του 20ου αιώνα, ο Σεΐχης του Αλ-Αζχαρ, Ιμάμ Μουχάμμαντ Αμπντούχ (1905), ένας από τους πρωτοπόρους της ιδέας της ισλαμικής ενότητας, πρότεινε τη μείωση των θρησκευτικών δογμάτων σε δύο. Αυτή η προσέγγιση βασίζεται στη θέση ότι, εφόσον η εξάλειψη των διαφωνιών είναι αδύνατη, είναι πιο ρεαλιστικό να προσπαθήσουμε να τις μειώσουμε.
Φαίνεται ότι ο Σαΐντ Νουρσί κινείται σε μια γραμμή κοντά σε αυτήν του Αμπντούχ. Ο Νουρσί, ενώ υποδεικνύει ότι οι θρησκευτικές σέκτες θα μπορούσαν να ενωθούν εάν η λογική της ανθρωπότητας εξελιχθεί και φτάσει στο επίπεδο των φοιτητών πανεπιστημίου, προσθέτει ότι αυτό είναι δυνατό μόνο θεωρητικά και δεν έχει αντίκρισμα στην πραγματικότητα. (Σόζλερ, σελ. 447)
Η εξέταση ορισμένων θεωρητικών συζητήσεων, κατά την ανάλυση της σχέσης των θρησκευτικών αιρέσεων με την κοινωνική δομή, θα είναι χρήσιμη και λειτουργική για την ολιστική προσέγγιση του θέματος. Δύο από τις σημαντικότερες είναι η συζήτηση περί του “αν η αλήθεια είναι πολλαπλή” και οι απόψεις σχετικά με τον ρόλο της μοίρας στον καθορισμό των θρησκευτικών αιρέσεων.
Επιβάλλεται η Δικαιοσύνη;
Υπάρχει μία και μοναδική ορθή άποψη σε ένα ζήτημα, ή μήπως μπορούν να υπάρξουν περισσότερες από μία ορθές απόψεις στο ίδιο ζήτημα; Στην ιστορία της επιστήμης, υπήρξαν εκείνοι που υποστήριξαν τη δεύτερη επιλογή, όπως και εκείνοι που υποστήριξαν την πρώτη.
Σύμφωνα με όσους υποστηρίζουν ότι σε ένα ζήτημα μπορεί να υπάρχουν περισσότερες από μία ορθές απόψεις, “κάθε μουτζαχίντ είναι σωστός, κάθε θρησκευτική σχολή είναι αληθινή, και οι απόψεις και οι φετφάδες των μουτζαχίντ αλίμ, ακόμη και αν είναι αντιφατικές μεταξύ τους, είναι όλες σύμφωνες με τη θέληση του Αλλάχ”. Αυτή η προσέγγιση ονομάζεται “μουσαβίμπε”3.
Σύμφωνα με όσους υποστηρίζουν ότι η ορθή άποψη είναι μία και μοναδική, “από τους μουτζαχίτ που έχουν διαφορετικές ερμηνείες σε ένα ζήτημα, μόνο ένας έχει βρει την αλήθεια και έχει πετύχει τον στόχο· οι άλλοι έχουν σφάλλει. Επειδή έχουν ερμηνεύσει, κερδίζουν αμοιβή· ωστόσο, οι απόψεις τους δεν είναι ορθές. Δεν επιτρέπεται να μιμηθούμε τις απόψεις τους μόνο από καλή πρόθεση και σεβασμό. Από τις διάφορες σχολές σκέψης σε ένα ζήτημα, μόνο μία είναι σύμφωνη με τη θέληση του Θεού, οι άλλες δεν είναι σύμφωνες· επομένως, είναι άκυρες.” Αυτή η προσέγγιση ονομάζεται “επάγγελμα του μουχάτι”.4
Ο Σαΐντ Νουρσί υιοθέτησε το επάγγελμα του “μουσαβίμπ” και υποστηρίζει και επαινεί τον φικχ και μυστικιστή Σα’ράνι (θ. 973/1565), ο οποίος επίσης υιοθέτησε αυτό το επάγγελμα και συνέγραψε ένα έργο που καλύπτει όλους τους κλάδους της φικχ. (Σόζλερ, σελ. 448)
Ο Ρόλος της Μοίρας
Σε αυτό το ζήτημα, ο Σαΐντ Νουρσί, συμφωνώντας με τον Σα’ράνι, αναφέρθηκε στον ρόλο της μοίρας, υποδεικνύοντας ότι οι θρησκευτικές σχολές σκέψης καθορίζουν και εγκρίνουν τη μοίρα. Λαμβάνοντας υπόψη ολόκληρη τη συλλογή των έργων του Νουρσί και τη μεθοδολογία και το ύφος που χρησιμοποιεί, η προσέγγισή του, η οποία “υπολογίζει τη μοίρα”, ξεχωρίζει με εντυπωσιακό τρόπο. Στη συλλογή των έργων του, εφάρμοσε την προοπτική ότι “υπάρχει σοφία σε ό,τι έχει συμβεί και, τουλάχιστον, καλό από μια άποψη” σε πολλούς τομείς και ζητήματα, από την πολιτική έως το δίκαιο.5
Η αντίληψη του Σαΐντ Νουρσί, ο οποίος υποστήριζε ότι μπορεί να υπάρχουν περισσότερες από μία αλήθειες σε ένα ίδιο θέμα και ο οποίος λάμβανε υπόψη τον ρόλο του πεπρωμένου σε κάθε ζήτημα, αντανακλάται και στην άποψή του για τις θρησκευτικές αιρέσεις.
Ο Σαΐντ Νουρσί, από τη μία πλευρά υποδεικνύει ότι οι θρησκευτικές αιρέσεις αποτελούν μια μορφή προκαθορισμού της μοίρας, ενώ από την άλλη υποστηρίζει ότι η αλήθεια πολλαπλασιάζεται ανάλογα με τα άτομα και τις κοινωνίες, ότι οι αιρέσεις αλλάζουν ανάλογα με φαινόμενα όπως η αγροτική και η αστική ζωή, και ότι καθεμιά από αυτές αλλάζει ως προς την αλήθεια. Έτσι, μπορεί να ειπωθεί ότι επιδιώκει να φτάσει σε ένα σημείο ισορροπίας λαμβάνοντας υπόψη κάθε μία από τις διάφορες μεταβλητές.
Σύγκριση των Σχολών Ισλαμικής Νομολογίας από την Πλευρά της Κοινωνικής Δομής
Εδώ, προτείνουμε την προοπτική της “κοινωνικής δομής” ειδικά ως εργαλείο για να κατανοήσουμε, κατά την περίοδο σχηματισμού των δογμάτων, ποιες κοινωνικές παραμέτρους έλαβαν υπόψη οι μουτζαχίτ ιμάμηδες, πέρα από τους γνωστούς και ερμηνευμένους στα βιβλία κανόνες της μεθοδολογίας, και σε ποιο πολιτισμικό υπόβαθρο στήριξαν τις απόψεις τους.
Υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες που παραδίδονται από τους ιμάμηδες των διαφόρων σχολών σκέψης σχετικά με αυτό το θέμα. Είναι γνωστό ότι ο Ιμάμης Σαφί (ρ.α.) (θ. 204/819) άλλαξε ή αναθεώρησε τις απόψεις του σε ορισμένα ζητήματα μετά τη μετάβασή του από τη Βαγδάτη στο Κάιρο. Ο Ιμάμης Αμπού Γιουσούφ (ρ.α.) από την άρνηση του “μεκίλ” (
) δηλαδή, τα προϊόντα που αγοράζονται και πωλούνται με βάση τον όγκο, όπως το σιτάρι, δεν είναι πλέον “μεζούν” (ζυγισμένα) λόγω της αλλαγής του εθίμου.
δηλαδή, ότι τα προϊόντα που πωλούνται με βάση το βάρος θα θεωρούνται τέτοια· αντίθετα, είπε ότι ο χρυσός μπορεί να θεωρηθεί μετρήσιμος· και επεσήμανε ότι το σχετικό χαντίθ προέρχεται από το έθιμο.6
Η πιο αποδοτική μέθοδος για τη μελέτη των θρησκευτικών δογμάτων από κοινωνιολογική άποψη είναι η ανάλυση περιπτώσεων και ζητημάτων. Όπως και στην περίπτωση της μελέτης της μεθοδολογίας του Χαναφιτικού δόγματος, θα πρέπει να επιχειρηθεί η εξαγωγή γενικών αρχών από τις αποφάσεις που έχουν ληφθεί σε μεμονωμένες περιπτώσεις. Η σύγκριση μεταξύ των δογμάτων και η διεπιστημονική έρευνα, ιδίως η προσεκτική μελέτη των ιστορικών δεδομένων, θα διευκολύνουν αυτήν την ανάλυση.
Όπως αναφέραμε και παραπάνω, το θεμελιώδες ερώτημα εδώ είναι αν ο μουτζαχίτ ιμάμης, κατά την έκδοση μιας φετφάς, κατά τον καθορισμό μιας σαριατικής απόφασης, λαμβάνει υπόψη, εκτός από τους γνωστούς κανόνες της μεθοδολογίας, και ορισμένα κοινωνικά δεδομένα που δεν έχουν καταγραφεί συστηματικά στα βιβλία.
Αν και η διεξοδική διερεύνηση αυτού του ζητήματος υπερβαίνει τα όρια της μελέτης μας, θα προσπαθήσουμε να επισημάνουμε ορισμένα βασικά σημεία και να εξηγήσουμε το θέμα με ένα-δύο παραδείγματα.
Said Nursi, Yirmi Yedinci Söz olan İçtihat Risalesi’nin Hatimesinde, “İlahi hikmetin takdiriyle” Şafi mezhebine uyanların, Hanefi mezhebine uyanlara nispetle “köylülüğe ve bedeviliğe daha yakın” olduklarını kaydeder. Nursi’ye göre mezheplerin teşekkülü ve yayılması kaderin bir takdiri ve “İlahi hikmetin sevki”dir. Dolayısıyla bu takdirde bir hikmet ve maslahat aranmalıdır. İslam şeriatı, Hanefi mezhebiyle şehirli ve yarı-medenî topluluklara; Şafi mezhebiyle de köylü ve yarı-bedevi topluluklara hitap etmektedir. Buna göre, toplumun tamamen medenileşmesi ve insanlığın aklının kemale yaklaşması halinde mezheplerin çokluğuna da ihtiyaç kalmayacaktır. Ancak Nursi’ye göre “bu âlem hali, o hale müsaade etmediği gibi, mezhepler de bir olmaz.” (Sözler, s. 447)
Ο Σαΐντ Νουρσί, στο επίμετρο του Εικοστού Έβδομου Λόγου, αφού εξήγησε τις αλλαγές των θρησκευτικών νόμων ανά τους αιώνες και τη σοφία πίσω από την πολλαπλότητα των δογμάτων, είπε τα εξής στο τέλος του επιμετρου:
«Ιδού, δύο σταγόνες από τη θάλασσα, για παράδειγμα… Σύγκρινέ τα. Αν μπορείς να εξισορροπήσεις τις ζυγαριές της Σα’ρίνης με τις ζυγαριές της Σαρίατ με αυτόν τον τρόπο, κάνε το.» (Συλλογή Λόγων, σελ. 448)
Ο Σαΐντ Νουρσί, με την έκφραση «Μιζάν-ι Σααράνι», αναφέρεται εδώ τόσο στο έργο του Σααράνι όσο και στη μέθοδο σύνθεσης διαφορετικών απόψεων που προτείνει σε αυτό το έργο. Εξετάζοντας το θέμα από το «Ελ-Μιζάν» του Σααράνι, διαπιστώνουμε ότι αυτός συνοψίζει τα εξής:
Οι νομικές διατάξεις έχουν θεσπιστεί με τρόπο «ελαφρυντικό» ή «αυστηρό», ανάλογα με τη φύση των διαφόρων στρωμάτων της κοινωνίας. Αν σε ένα ζήτημα υπάρχουν τρεις ή περισσότερες σχολές σκέψης, αυτές προέρχονται από τις δύο προαναφερθείσες, ως «διαφοροποιημένες». Η άποψη κάθε νομικού ηγέτη είναι ορθή και οι διαφωνίες τους αποτελούν έλεος για την κοινότητα. Οι πιστοί χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: ισχυρούς πνευματικά και σωματικά, και αδύναμους πνευματικά και σωματικά. Δεν επιβάλλεται στον ισχυρό να καταφεύγει σε άδειες (εξαιρέσεις) ούτε στον αδύναμο να ακολουθεί αυστηρά τις διατάξεις. (el-Mîzan, I/3)
Ο Σα’ρανί, εξετάζοντας τα ζητήματα ένα προς ένα, αναφέρει σε πολλά σημεία ότι οι “αυστηρές” διατάξεις στις διαφωνίες προορίζονται για τους εκλεκτούς, τους ευγενείς και τους μελετητές, ενώ οι “ελαφρύτερες” διατάξεις προορίζονται για τον απλό λαό.
Παραδείγματα Θεμάτων
Ο Νουρσί συμφωνεί με τον Σα’ράνι, λέγοντας ότι οι απόψεις όλων των μουτζαχίτ ιμάμηδων είναι ορθές και ότι όσοι ακολουθούν τις διάφορες σχολές σκέψης έχουν οδηγηθεί σε αυτό το δρόμο από τη σοφία του πεπρωμένου. Ωστόσο, εξηγώντας τις διαφορετικές απόψεις των σχολών σκέψης στο ίδιο ζήτημα, καταφεύγει επίσης σε φιλοσοφικές, ιστορικές και κοινωνικές προοπτικές.
Για παράδειγμα, στη σύγκριση των προσεγγίσεων των Χαναφιτικών και Σαφιιτικών δογμάτων σε ένα-δύο ζητήματα, διαπιστώνει ότι το ένα είναι πιο κοντά στην αστικότητα, στον πολιτισμό, ενώ το άλλο είναι πιο κοντά στην αγροτικότητα, στη νομαδική ζωή, και δείχνει ότι οι διαφωνίες γίνονται ουσιαστικές και συνεπείς από αυτή την προοπτική.
Αρχικά, θα εξετάσουμε εν συντομία τρία θέματα που ο Νουρσί πραγματεύεται ως παραδείγματα, και στη συνέχεια θα προσθέσουμε ένα ή δύο ακόμη.
Πρώτο ζήτημα: Η ανάγνωση της Σούρας Φάτιχα στην προσευχή.
Σύμφωνα με το Σαφιιτικό δόγμα, τόσο ο ιμάμης όσο και όλοι οι πιστοί πρέπει να απαγγείλουν την Φάτιχα κατά τη διάρκεια της προσευχής. Σύμφωνα με τους Χαναφίτες, η απαγγελία της Φάτιχας από τον ιμάμη αρκεί και δεν υπάρχει ανάγκη να την απαγγείλουν και οι πιστοί. (Fethu’l-Kadir: I/ 338; el-Cassas: I/20-28)
Ο Σαΐντ Νουρσί, σε αυτή τη διαφωνία, λαμβάνοντας υπόψη την “κοινωνική δομή”, εξέτασε το ζήτημα από την προοπτική της “αστικότητας”. Λέει ότι, με την έγκριση της Θείας Σοφίας, οι περισσότεροι από εκείνους που υιοθέτησαν το Σαφιιτικό Μέθδος, επειδή η κοινωνική τους ζωή “δεν φέρνει την κοινότητα σε κατάσταση ενός ενιαίου σώματος”, διαβάζουν την Φάτιχα ξεχωριστά πίσω από τον ιμάμη, προκειμένου ο καθένας να εκφράσει τις δικές του προσευχές και ανάγκες στον Θεό και να αναφέρει τις ιδιαίτερες επιθυμίες του. Στις περιοχές όπου το Σαφιιτικό Μέθδος είναι διαδεδομένο, το Χαναφιτικό Μέθδος, το οποίο υιοθετήθηκε από κοινωνίες που είναι σχετικά πιο κοντά στην αστικότητα, είναι κατάλληλο για τη δομή αυτών των κοινωνιών, όπου μόνο ο ιμάμης διαβάζει. Διότι “μια κοινότητα υπάγεται στην εξουσία ενός ατόμου, και ένας άνθρωπος μιλάει εξ ονόματος όλων”; η λέξη αυτού του ατόμου αντικαθιστά τη λέξη της κοινότητας. (Συζητήσεις, σελ. 447)
Δεύτερο ζήτημα: Αποφυγή της ακαθαρσίας
Σύμφωνα με τη σχολαστική εξήγηση στα βιβλία της φικχ, κατά τη σάφιιτικη σχολή, η παρουσία έστω και ελάχιστης ακαθαρσίας στο σώμα ή στα ρούχα του προσευχόμενου ακυρώνει την προσευχή. Σύμφωνα με τη χανεφιτική σχολή, ωστόσο, υπάρχει ανοχή σε στερεές ακαθαρσίες που δεν υπερβαίνουν το 1 δίρχαμ (3,5 γραμμάρια) και σε υγρές ακαθαρσίες που δεν υπερβαίνουν την επιφάνεια της παλάμης. Είναι ενδιαφέρον ότι η φάτβα του Ιμάμ Σάφι (ρ.α.) στο Ιράκ, σχετικά με κάποιον που έχει αίμα στα ρούχα ή στο σώμα του, ταυτίζεται με αυτή των Χανεφιτών, ενώ η φάτβα που εξέδωσε στην Αίγυπτο (στην “νέα” σχολή) απαιτεί το πλύσιμο, έστω και ελάχιστης ποσότητας. (el-Mizan: I/107)
Ο Νουρσί ερμηνεύει και αυτή τη διαφωνία με την ίδια οπτική γωνία: Ο τρόπος ζωής του χωριού αναγκάζει τους ανθρώπους να έρχονται σε επαφή με ακάθαρτα πράγματα, γι’ αυτό και η Σαρία, με το όνομα του Σαφιιτικού Μεντχέμπ, τους προειδοποιεί πιο αυστηρά όσον αφορά την καθαριότητα. Η ζωή στην πόλη, από την άλλη, είναι μακριά από πολλά από τα μολυσμένα πράγματα του χωριού, και οι άνθρωποι είναι πιο επιρρεπείς στα ρούχα και την καθαριότητά τους, γι’ αυτό και τους δείχνει τον δρόμο της άδειας και της ευκολίας με το όνομα του Χαναφιτικού Μεντχέμπ. (Σόζλερ, σελ. 447, 448)
Η προσέγγιση του Χαναφιτικού Μενζχέμπ είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για τους μουσουλμάνους που ζουν στην Ευρώπη, διότι η δυνατότητα να καθαριστούν με νερό δεν είναι πάντα και παντού εφικτή. Επιπλέον, η παραμονή μιας μικρής ποσότητας ακαθαρσίας (ένα δίρχαμ) μετά τον καθαρισμό με χαρτί υγείας δεν εμποδίζει την προσευχή.
Τρίτο ζήτημα: Η ακύρωση της αμπντέστας με την επαφή με γυναίκα.
Σύμφωνα με τον Ιμάμ Σαφί (ρ.α.), η επαφή ενός ενήλικου άνδρα με το σώμα μιας γυναίκας με την οποία επιτρέπεται ο γάμος, χωρίς κάποιο εμπόδιο όπως ύφασμα, ακυρώνει την αμπντέστ (τελετουργική καθαριότητα). Ο Ιμάμ Αχμέτ και ο Ιμάμ Μαλίκ (ρ.α.) θέτουν ως προϋπόθεση για την ακύρωση της αμπντέστ την ύπαρξη ερωτικής επιθυμίας κατά την επαφή. Σύμφωνα με τους Χαναφίτες, η απλή επαφή δεν ακυρώνει την αμπντέστ. (αλ-Μιζάν, Ι/111)
Ο Σαΐντ Νουρσί, εμβαθύνοντας περαιτέρω την προσέγγισή του στα δύο πρώτα παραδείγματα, την εφάρμοσε και σε αυτό το θέμα:
“Ας πάρουμε για παράδειγμα έναν εργάτη και έναν κύριο. Ο εργάτης, λόγω του τρόπου ζωής του, είναι επιρρεπής σε επαφή και συναναστροφή με ξένες γυναίκες, σε παραμονή σε ένα τζάκι και σε ανάμειξη με ακάθαρτα πράγματα. Έτσι, όσον αφορά την τέχνη και τον βιοπορισμό, η φύση και η κατώτερη φύση του βρίσκουν το πεδίο ελεύθερο και μπορούν να επιδοθούν σε παραβάσεις. Γι’ αυτό, η Σαρία, για να εμποδίσει αυτές τις παραβάσεις, ηχεί στα πνευματικά αυτιά τους σαν μια ουράνια φωνή: «Η αβδεσία χάνεται, μην αγγίζεις· η προσευχή ακυρώνεται, μην ανακατεύεσαι». Αλλά ο κύριος, με την προϋπόθεση ότι είναι τίμιος, λόγω των κοινωνικών του συνηθειών, στο όνομα της δημόσιας ηθικής, δεν είναι επιρρεπής σε επαφή με ξένες γυναίκες και δεν μολύνει τον εαυτό του με ακάθαρτα πράγματα στο όνομα της πολιτισμένης καθαριότητας.” (Συζητήσεις, σελ. 447, 448)
Ο Νουρσί λαμβάνει υπόψη του τόσο την κοινωνία στην οποία ανήκει ο φορολογούμενος, όσο και το επάγγελμά του, την κοινωνική του θέση και το βιοτικό του επίπεδο. Την ίδια προσέγγιση βλέπουμε και στον Σα’ράνι. Σε πολλές από τις αμφιλεγόμενες υποθέσεις που εξετάζει και ζυγίζει, αναφέρει ότι οι αποφάσεις που βρίσκονται στη μία πλευρά της ζυγαριάς ισχύουν για τους μελετητές, τους άρχοντες και τους ηγέτες της κοινωνίας, ενώ οι αποφάσεις στην άλλη πλευρά ισχύουν για τον απλό λαό.
***
Τα παραδείγματα που εξετάσαμε μέχρι τώρα αφορούσαν τα σημεία διαφωνίας που υποδείκνυε ο Σαΐντ Νουρσί. Τώρα θα εφαρμόσουμε αυτή τη μέθοδο, την οποία θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «επιβεβαίωση» και η οποία θυμίζει την έννοια της «ακροβόλου λογικής», και σε άλλα παραδείγματα:
Τέταρτο ζήτημα: Η ανίχνευση των ημισελήνων
Η δυνατότητα προσδιορισμού των ημισελήνων με υπολογισμό, πέρα από την οπτική παρατήρηση, αποτελεί αντικείμενο διαφωνίας μεταξύ των νομικών. Και οι δύο απόψεις αυτής της διαφωνίας έχουν πλεονεκτήματα.
Το πρώτο είναι εύκολο για όσους ζουν σε χωριά και αγροτικές περιοχές, το δεύτερο είναι εύκολο για όσους ζουν σε πόλεις. Στις σύγχρονες πόλεις, το να αναγκάζεις τους ανθρώπους να δουν το ημισέληνο με γυμνό μάτι θα δημιουργούσε μια δυσκολία στη ζωή τους, η οποία δεν διατάσσεται από τον Σάρι. Ωστόσο, είναι πολύ πιο εύκολο, ακριβές και καθησυχαστικό για τις καρδιές τους να ιδρύσουν ένα αστεροσκοπείο, να κάνουν παρατηρήσεις και υπολογισμούς σύμφωνα με τις απαιτήσεις της επιστήμης και στη συνέχεια να προσδιορίσουν τα ημισέληνα σύμφωνα με τις διατάξεις και τους κανόνες του ιερού νόμου. Το να ζητάς από τις νομαδικές κοινωνίες να ιδρύσουν τέτοια ιδρύματα θα τους προκαλούσε δυσκολίες.
Πέμπτο Ζήτημα: Μαρτυρία Γάμου
Σύμφωνα με τις σχολές σκέψης του Ιμάμ Σαφίι και του Αχμέτ (ρ.α.), η παρουσία δύο δίκαιων ανδρών μαρτύρων είναι απαραίτητη για την τέλεση του γάμου. Ο Αμπού Χανίφα (ρ.α.), ωστόσο, με αναλογία σε οικονομικά θέματα, δέχεται και τη μαρτυρία ενός άνδρα και δύο γυναικών, και με το σκεπτικό ότι ο σκοπός της μαρτυρίας στο γάμο είναι η διασφάλιση της δημοσιότητας, δέχεται και τη μαρτυρία δύο «ασεβών» που δεν διαθέτουν το χαρακτηριστικό της δικαιοσύνης. (αλ-Μιζάν: ΙΙ/118)
Η πρώτη άποψη είναι “αυστηρή”, η δεύτερη “επιεικής”. Η πρώτη είναι πιο κατάλληλη για κλειστές κοινωνίες, ενώ η δεύτερη είναι πιο κατάλληλη για μεγάλες πόλεις και κοσμοπολίτικες κοινωνίες.
Σύμφωνα με τρεις απόψεις, εάν ένας μουσουλμάνος άνδρας παντρευτεί μια γυναίκα από την κατηγορία των «ζιμμήδων», απαιτούνται δύο μουσουλμάνοι μάρτυρες. Σύμφωνα με τον Αμπού Χανίφα (ρ.α.), αρκούν και δύο μάρτυρες από την κατηγορία των «ζιμμήδων». Η δεύτερη άποψη αποτελεί μια ευκολότερη λύση για τις σύγχρονες «πολυπολιτισμικές» πόλεις, όπου ο αριθμός των «ζιμμήδων» αυξάνεται.
Έκτο ζήτημα: Η χρησιμοποίηση και η υποστήριξη των μη μουσουλμάνων στον πόλεμο.
Σύμφωνα με τους Ιμάμ Μαλίκ και Αχμάντ (ρ.α.), δεν επιτρέπεται η χρησιμοποίηση των πολυθεϊστών σε πόλεμο εναντίον των εχθρών, ούτε η παροχή στρατιωτικής βοήθειας σε αυτούς εναντίον των δικών τους εχθρών. Ο Μαλίκ (ρ.α.) εξαιρεί την περίπτωση που οι πολυθεϊστές υπηρετούν στο στρατό ως υπηρέτες των μουσουλμάνων.
Σύμφωνα με τον Αμπού Χανίφα (ρ.α.), η ωφέλεια από τους πολυθεϊστές και η βοήθεια προς αυτούς είναι απολύτως επιτρεπτή. Ωστόσο, θεωρούσε απεχθές να συνάπτεται τέτοια συμφωνία εάν οι πολυθεϊστές ήταν ισχυροί. Ο Ιμάμ Σαφί (ρ.α.) επέτρεψε μια τέτοια συμφωνία υπό δύο προϋποθέσεις: την πλειοψηφία των μουσουλμάνων και την μειοψηφία των πολυθεϊστών, και την ύπαρξη θετικών απόψεων για το Ισλάμ στους πολυθεϊστές. (αλ-Μιζάν: ΙΙ/185)
Σε περιόδους κυριαρχίας του ισλαμικού πολιτισμού και όταν οι μουσουλμανικοί λαοί ήταν οι πρωταγωνιστές της ιστορίας, ήταν δυνατόν να εφαρμοστούν οι απόψεις και των τριών μεζχάμπων. Ωστόσο, σε περιόδους αλλαγής πορείας της ιστορίας, η μόνη διέξοδος είναι η άποψη του Αμπού Χανίφα (ρ.α.). Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία συμμάχησε με τη Γερμανία. Σήμερα, μουσουλμανικές χώρες συνάπτουν στρατιωτικές συμφωνίες συνεργασίας με μη μουσουλμανικές χώρες. Ακόμη και σε πολλούς στρατούς μη μουσουλμανικών χωρών υπηρετούν πολλοί μουσουλμάνοι σε διάφορες βαθμίδες.
Έβδομο Θέμα: Η Πρώιμη και η Αργοπορημένη Τέλεση της Πρωινής Προσευχής
Σύμφωνα με τη Σαφιιτική Σχολή, η τέλεση της πρωινής προσευχής νωρίς θεωρείται σουνέτ (συνήθεια του Προφήτη). Σύμφωνα με τους Χαναφίτες, ωστόσο, η αναμονή του “ισφάρ”, δηλαδή η αναμονή μέχρι να φωτίσει λίγο ο ουρανός, και η τέλεση της πρωινής προσευχής κοντά στο τέλος της προθεσμίας της, θεωρείται σουνέτ.
Η πρώτη, που συνήθως αφορά τους κατοίκους των χωριών που ασχολούνται με το ζευγάρισμα και το όργωμα ή με την βοσκή, ταιριάζει περισσότερο στον τρόπο ζωής τους. Ξυπνούν νωρίς, προσεύχονται και μετά πηγαίνουν στα χωράφια ή πίσω από τα κοπάδια. Μερικές φορές μάλιστα ξεκινούν από το βράδυ και προσεύχονται στο χωράφι την ώρα που αρχίζουν τη δουλειά. Αν δεν προσευχηθούν νωρίς, κινδυνεύουν να παραμελήσουν την προσευχή ή να την καθυστερήσουν, απορροφημένοι από τη δουλειά και τις ασχολίες τους.
Στις πόλεις, η τέλεση της πρωινής προσευχής λίγο πριν την ανατολή του ηλίου είναι πιο πρακτική. Οι άνθρωποι μπορούν να ξεκινούν το καθημερινό τους πρόγραμμα με την πρωινή προσευχή. Οι έμποροι ανοίγουν τα καταστήματά τους μετά την πρωινή προσευχή. Στις ισλαμικές πόλεις, η πρωινή προσευχή σηματοδοτεί την ώρα που ανοίγει η αγορά και αρχίζει η εμπορική δραστηριότητα.
Στη σουννα του Προφήτη υπάρχουν διαφορετικές πρακτικές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως αποδείξεις για την υποστήριξη των απόψεων και των δύο σχολών σκέψης. Η επιλογή μεταξύ των διαφορετικών πρακτικών στη σουννα και των διαφορετικών χαντίθ που περιέχουν διαφορετικές αποφάσεις του Προφήτη για το ίδιο θέμα, μπορεί να καθοριστεί από τις κοινωνικές συνθήκες και τις ανάγκες της κοινωνίας.
Η φικχική νομολογία προσφέρει στην κοινωνία λύσεις «εντός του συστήματος». Πολλές λύσεις, που βασίζονται στην αρχή της «ουμουμ-μπελβά» ή της «ζαρούρετ», προέκυψαν από την ανάγκη εξισορρόπησης των πιέσεων των κοινωνικών αναγκών.
Φυσικά, η θρησκεία έχει τις αμετάβλητες αρχές της. Ωστόσο, η «φιγχ» (φιλοσοφία του ισλαμικού δικαίου) είναι περισσότερο η επιστήμη των μεταβλητών. Είναι προϊόν της ανθρώπινης προσπάθειας, της ανθρώπινης λογικής, των κοινωνικών αναγκών και απαιτήσεων. Αντιπροσωπεύει τη δυναμική πλευρά της θρησκείας.
Η νομική επιστήμη απαντά στις ερωτήσεις λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες του ερωτώντος. Προσπαθεί να προσφέρει μια διέξοδο στον ερωτώντα. Ο νομικός δεν προσφέρει και δεν καθορίζει αυτή τη διέξοδο σύμφωνα με τις δικές του επιθυμίες και προτιμήσεις. Ανάλογα με το είδος της ερώτησης που θέτετε στο σύστημα, λαμβάνετε και την αντίστοιχη απάντηση.
Αυτό είναι παρόμοιο με την κατάσταση στο πείραμα της γάτας του Σρέντινγκερ, όπου δεν μπορεί να προβλεφθεί εκ των προτέρων εάν το φως θα διαδοθεί ως σωματίδιο ή ως κύμα. Ο Νεύτων έθεσε μια ερώτηση στο σύμπαν και έλαβε μια απάντηση. Η απάντηση που έλαβε είναι σωστή. Αλλά δεν είναι όλη η αλήθεια. Ο Αϊνστάιν έθεσε μια άλλη ερώτηση και έλαβε μια απάντηση. Η απάντηση που έλαβε είναι επίσης σωστή. Αλλά και πάλι, δεν είναι όλη η αλήθεια.
Ο Χαζράτ Αλί είπε: «Ρωτήστε το Κοράνι, ανακρίνετέ το, γιατί το Κοράνι δεν μιλάει από μόνο του».
Οι μουτζαχίτ ιμάμηδες έθεσαν τα ερωτήματα των κοινωνιών τους στο Κοράνι και τη Σούννα, δηλαδή στις πρωταρχικές πηγές της θρησκείας, και έλαβαν απαντήσεις. Στο σύνολο αυτών των απαντήσεων δίνουμε το όνομα “φικχ”.
Συμπέρασμα
Peygamberlerin varisleri olan alimler, her dönemde İslam Şeriatının kendi dönemlerine ve toplumlarına bakan hükümlerini, asıl ve tali delillerden istinbat etmişlerdir. Zaman ve toplum dahi bir müfessir olup şer’i nasların bir yönünü tefsir ederek fetva vermişlerdir. Zamanın değişmesiyle değişen ve birbirine zıt gibi görünen bazı cüzi hükümler, hakikatte uyumludur. Her biri kendi zamanı, kendi toplumu, kendi yönü açısından bir hakikate sahiptir. Her biri nuraniyet bakımından birleşiktir. Kimisi kandil gibidir, dağ başlarında çobanların önünü aydınlatır. Kimisi elektrik lambası gibidir, geceleri şehir halkının evlerini ve sokaklarını aydınlatır. Kimisi projektörler gibi büyük stadyumların gecesini gündüze çevirir. Kimisi bisiklet lambası, kimisi otomobil farı gibidir. Kitap ve Sünnet ise güneş ve ay gibi hepsinin üstünde ve hepsinin gıdası, kaynağı, aslı ondadır. Ashab-ı kiramın her biri ise yıldızlar gibi gecenin karanlığında şaşıranlara yol gösterirler.
Η κοινωνική δομή επηρέασε τη διαμόρφωση των θρησκευτικών αιρέσεων. Ωστόσο, το θέμα αυτό παραμένει αναξιοποίητο και δεν του έχει δοθεί η δέουσα σημασία. Οι σχετικές μελέτες είναι ελάχιστες.
Σχετικά με την επίδραση της κοινωνικής δομής στη διαμόρφωση των θρησκευτικών δογμάτων, μελετητές όπως ο Σαΐντ Νουρσί και ο Σα’ράνι έχουν διατυπώσει αξιοσημείωτες απόψεις και έχουν αξιολογήσει ορισμένα νομικά ζητήματα από αυτή την οπτική γωνία. Μπορούμε να τα συνοψίσουμε εν συντομία ως εξής:
Ο Σα’ρανί, με το σκεπτικό ότι οι μουτζαχίτ ιμάμηδες, ως κληρονόμοι του Προφήτη (σ.α.β.), φθάνουν σε αποφάσεις που είναι ακριβώς ίδιες με τις αποφάσεις του Σαρί, υποστήριξε ότι οι διαφωνίες τους είναι σύμφωνες με τη βούληση του Σαρί. Πρότεινε ότι οι φαινομενικά αντιφατικές απόψεις των ουλεμάδων, αν αξιολογηθούν με το προτεινόμενο κριτήριο (μέτρο, ζυγαριά), θα αποδειχθούν μη αντιφατικές. Ο Σαΐντ Νουρσί βρήκε αυτό το κριτήριο αποδεκτό και τόνισε ότι οι μεζχέμπ (σχολές σκέψης) είναι πολλαπλές και ταυτόχρονα ορθές.
Said Nursi’nin birçok meseleye kader perspektifinden bakması ve şeriata aykırı toplumsal değişimleri bile kader açısından bir hikmetle açıklaması, sosyal yapıyı dikkate almadığı anlamına gelmez. Aksine, Risale-i Nur derinlemesine okunduğunda, sosyal yapının ve onu oluşturan cüzi iradelerin kadere fetva verdirdikleri şeklindeki yaklaşımının açıkça görüleceği anlaşılacaktır.
Ελπίζουμε ειλικρινά ότι αυτό το θέμα, το οποίο θεωρούμε εξαιρετικά σημαντικό για την ορθή κατανόηση και αξιολόγηση των σύγχρονων νομικών ζητημάτων, θα εξεταστεί διεξοδικά από τους ερευνητές. Ευχόμαστε η δική μας μελέτη να αποτελέσει μια ταπεινή συμβολή σε αυτόν τον τομέα.
Βιβλιογραφία
ΚΟΡΑΝΙΟΝ
Αλ-Κασσάς, Αμπουμπακρ Αχμάντ μπιν Αλί αρ-Ραζή. Αχκάμ αλ-Κουράν. Νταρ Ιχιάιτ-Τουράσιλ-Αραμπί. (5 τόμοι) Βηρυτός 1992.
GOVE, Philip Babcock (επιμελητής). Webster’s Third New International Dictionary of the English Language Unabridged. Könemann Verlagsgesellschaft Mbh. Κολωνία (Γερμανία) 1993 ©.
Ιμπν Αμπντ Αλ-Μπερρ, Αμπού Ουμάρ Γιουσούφ. Αλ-Ιντικα φί Φενταΐλ αλ-Αΐμμετ αλ-Σελασετ αλ-Φουκαχά. (Επιμέλεια: Αμπντουλφάτταχ Αμπού Γκουντέ). Νταρ αλ-Μπεσάρ αλ-Ισλαμια: Βηρυτός – Μακτέμπου αλ-Ματμπουάτ αλ-Ισλαμια: Χαλέπι 1417η./1197μ.
Ιμπν Αμπιντίν, Μουχάμμαντ Εμίν Εφέντι. Συλλογή Επιστολών Ιμπν Αμπιντίν. Αλεμ αλ-Κουτούμπ. Χωρίς χρονολογία.
Ιμπν Χαζμ αλ-Ανδαλουσι, Αμπού Μουχάμμαντ Αλί. Αλ-Ιχκάμ φι Ουσούλ αλ-Αχκάμ. Μακτεμπετούλ-Χαντζί. Κάιρο 1345 εγ. [1926 μ.Χ.]
Ιμπν Χουμάμ, Κεμαλουντίν Μουχάμμαντ μπιν Αμπντουλβαχίντ ες-Σιβάσι. Σαρχου Φετχ-ι-Καντίρ. (2η έκδοση). Νταρουλ-Φικρ. Βηρυτός, χ.χ.
ΝΟΥΡΣΙ, Σαΐντ. Επιστολές από το Κασταμπόν. Εκδόσεις Ενβάρ. Κωνσταντινούπολη 1995.
ΝΟΥΡΣΙ, Σαΐντ. Επιστολές. Εκδόσεις Νέα Ασία. Κωνσταντινούπολη 2001.
ΝΟΥΡΣΙ, Σαΐντ. Λόγοι. Εκδόσεις Νέα Ασία. Κωνσταντινούπολη 2001.
ΣΑ’ΡΑΝΙ, Αμπντουλβεχάμπ. Αλ-Μιζάν. Εκδοτικός οίκος Αλ-Αζχάρ. (4η έκδοση, 2 τόμοι σε 1) Κάιρο 1351 εγ./1932 μ.Χ.
ΣΕΝΤΟΥΡΚ, Ρ. Εκσυγχρονισμός και Κοινωνιολογία στον Ισλαμικό Κόσμο. Εκδόσεις Ιζ. Κωνσταντινούπολη 1996.
Υποσημειώσεις
1. Η κοινωνική δομή (social structure) είναι ένας όρος της κοινωνιολογίας που μπορεί να οριστεί συνοπτικά ως η θεσμοθετημένη τάξη των εσωτερικών σχέσεων που χτίζεται από τα άτομα που ζουν σε μια ομάδα. (Webster’s) Στην παρούσα μελέτη, δεν ισχυριζόμαστε ότι η κοινωνική δομή καθορίζει τη φικχ. Υποστηρίζουμε ότι ένας από τους παράγοντες που επηρεάζουν τις απόψεις των νομικών που ασχολούνται με την ερμηνεία του νόμου, στο πεδίο που ο Σαρί αφήνει περιθώριο, είναι οι παράγοντες που σχετίζονται με την κοινωνική δομή.
2. Για την έννοια του φικχ ως «τρόπος αντιμετώπισης των κοινωνικών προβλημάτων» ή «μέθοδος και διαδικασία εξήγησης και ρύθμισης των κοινωνικών προβλημάτων», βλ. R. Şentürk, Ισλαμικός Κόσμος και Εκσυγχρονισμός και Κοινωνιολογία, Εκδόσεις İz, Κωνσταντινούπολη 1996.
3. Μουσαββίμπ: Αυτός που επιτυγχάνει τον στόχο, αυτός που θεωρεί κάτι επιτυχημένο.
4. Μουχάττιε: Αυτός που κάνει λάθη, αυτός που μετράει λάθος.
5. Η ερμηνεία του σχετικά με τους Ουαχάμπιτες, η εξήγηση της σοφίας πίσω από την ισότητα των γυναικών με τους άνδρες στην κληρονομιά, μπορούν να αναφερθούν ως τα δύο πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Στο τέλος της ερμηνείας του σχετικά με τους Ουαχάμπιτες, λέει τα εξής:
«Αλλά, παρά τα κακά και τις καταστροφές των Ουαχχαβιτών, υπάρχει μια πλευρά τους που αξίζει ευγνωμοσύνης, και είναι πολύ σημαντική. Ίσως αυτή η πλευρά να είναι η αιτία της προσωρινής επιτυχίας τους, σε αντιστάθμισμα των καταστροφικών τους πράξεων. Αυτή η πλευρά είναι η εξής: Δίνουν μεγάλη προσοχή στην προσευχή. Προσπαθούν να εφαρμόσουν τις διατάξεις του Σαριάτ. Δεν είναι αδιάφοροι όπως οι άλλοι. Φαίνεται πως επιτίθενται στο όνομα του θρησκευτικού φανατισμού. Δεν καταστρέφουν τα θρησκευτικά σύμβολα, όπως άλλοι, λόγω της αδιαφορίας τους για τη θρησκεία.» (Επιστολές, 28η Επιστολή, 6ο Θέμα, σελ. 356)
Ερμήνευσε την ισότητα των γυναικών με τους άνδρες στην κληρονομιά ως «μια απόφαση της μοίρας», τόσο από την πλευρά των ανδρών όσο και από την πλευρά των κοριτσιών. Υπογράμμισε ορισμένες σοφίες αυτής της πρακτικής, η οποία αντιβαίνει στη Σαρία, από την άποψη της μοίρας. Για παράδειγμα, λέει: «Τα κορίτσια, αν και έχουν πολλές ελλείψεις σε άλλους τομείς, λόγω της αδυναμίας τους, έχουν μεγαλύτερη ανάγκη από προστατευτικά και στοργικά χέρια, και επειδή αυξάνουν την ευαισθησία τους και την ανάγκη τους για σεβασμό προς τους γονείς τους, η σκληρή χείρα του ανθρώπου επιτρέπει να δοθούν προσωρινά σε αυτά τα κορίτσια ορισμένα δικαιώματα των αδελφών τους.» (Kastamonu Lâhikası, σελ. 264, 265)
6. Για την ουσία και την ερμηνεία αυτής της άποψης του Αμπού Γιουσούφ (ρ.α.), βλ. Ιμπν Αμπιντίν, Ρεσαΐλ, τόμ. ΙΙ, σελ. 118 κ.ε.
7. Υπάρχουν μερικοί μελετητές που δεν αποδέχονται το χαντίθ “Οι σύντροφοί μου είναι σαν τα αστέρια”. Ένας από αυτούς, ο Ιμπν Χαζμ, δεν αποδέχεται αυτό το χαντίθ ούτε από άποψη μετάδοσης ούτε από άποψη νοήματος, και προσπαθεί να το αντικρούσει με διάφορα επιχειρήματα. Τελικά, υποστηρίζει ότι ακόμα κι αν υπήρχε τέτοιο χαντίθ, θα έπρεπε να ερμηνευθεί ως “αν ακολουθήσετε όσα οι σύντροφοί μου μετέδωσαν από εμένα, θα βρείτε την οδό της σωτηρίας”. (el-İhkâm)
Με χαιρετισμούς και ευχές…
Ισλάμ μέσα από ερωτήσεις
