Αγαπητέ αδελφέ/αγαπητή αδελφή,
Ο Ισλαμισμός δεν επιτρέπει την αναγκαστική μεταστροφή κανενός που ζει σε εδάφη που κατακτήθηκαν από μουσουλμάνους. Αφήνει τον καθένα ελεύθερο στην πίστη και τις πεποιθήσεις του. Αρκείται στο να αποκαλύπτει τις διαφορές μεταξύ του σωστού και του λάθους, και να υποδεικνύει ποια είναι η ορθή και η μετριοπαθής οδός ανάμεσα στις διάφορες θρησκείες. Δεν διστάζει να δηλώσει ότι η αναγκαστική μεταστροφή σε μουσουλμανισμό δεν αποτελεί ισλαμική πρακτική. Η ιστορική πραγματικότητα, με την ύπαρξη αναρίθμητων μη μουσουλμάνων που έζησαν και ασκούσαν ελεύθερα τη θρησκεία τους υπό την κυριαρχία πολλών μουσουλμανικών κρατών, αποτελεί απόδειξη αυτής της αντίληψης.
Σύμφωνα με το Κοράνι, το Ισλάμ δεν επιτρέπει σε κανέναν να ασπαστεί τη θρησκεία με βία ή καταναγκασμό. Αφήνει τον καθένα ελεύθερο στις πεποιθήσεις και τις πράξεις του. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποτελεί παράδειγμα αυτού.
Θρησκευτική Ανοχή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία
Σήμερα
«ανοχή»
στην αρχή και την αντίληψη που εκφράζεται ως
“ανοχή”
έλεγαν. Στα λεξικά αυτή η λέξη
«αδιαφορία, αμέλεια, το να προσπερνάς μια παράβαση χωρίς να επιδεικνύεις βία απέναντι στον παραβάτη»
Ερμηνεύεται ως 1.
Όπως είναι γνωστό, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν αρχικά ένα μικρό μπεηλίκι που εμφανίστηκε στις αρχές του 14ου αιώνα στα σύνορα μεταξύ των Σελτζούκων και των Βυζαντινών. Αυτό το μπεηλίκι, λίγο μετά την ίδρυσή του, μεγάλωσε και εξελίχθηκε σε μια ισχυρή αυτοκρατορία που άλλαξε την πορεία της ιστορίας. Οι συζητήσεις σχετικά με τους λόγους που επέβαλε την ισλαμική-τουρκική σφραγίδα στην περιοχή, ως φορέας μιας νέας θρησκείας και κουλτούρας, συνεχίζονται ακόμα. Οι ιστορικοί θεωρούν αυτό το ζήτημα ως ένα άλυτο μυστήριο.
Από την ίδρυσή της ως ηγεμονία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν δίστασε να προβεί στις αλλαγές που επέβαλλαν οι συνθήκες και οι ανάγκες. Χάρη στα θεσμικά όργανα που οικοδόμησε, ανέπτυξε και τελειοποίησε, μπόρεσε να απολαύσει μια μακρά περίοδο κυριαρχίας. Ένα από τα στοιχεία που συνέβαλαν στη ζωτικότητά της και την κατέστησαν μακροβιότερη από τις άλλες ηγεμονίες της Ανατολίας, είναι αναμφίβολα η αντίληψη που ονομάζουμε ανεκτικότητα.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, με τη δομή της που από την ίδρυσή της στηριζόταν σε μια μουσουλμανική κοινωνία, εφάρμοζε το ισλαμικό δίκαιο τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά,2 και διατηρούσε αυτή την αντίληψη σε όλα τα συστήματα και όργανα του κράτους. Διότι…
“Σε αυτό το κράτος, η θρησκεία θεωρείται η ουσία, ενώ το κράτος θεωρείται παράγωγο αυτής.”
3. Από αυτή την άποψη, η οργάνωση του κοινωνικού ιστού του κράτους σύμφωνα με αυτήν την αρχή πρέπει να θεωρείται φυσιολογική. Χάρη σε αυτήν την αντίληψη της ανεκτικότητας, οι Οθωμανοί όχι μόνο δεν παρενέβαιναν στην θρησκευτική και συνειδησιακή ελευθερία των ντόπιων πληθυσμών που υπάγονταν στην διοίκησή τους στα Βαλκάνια, αλλά τους είχαν απελευθερώσει και από κάθε είδους καταπίεση.
Ο μουσουλμανικός τουρκικός κόσμος, ο οποίος, όπως γνωρίζουμε, υιοθέτησε μια εντελώς νέα αντίληψη ζωής με την αποδοχή του Ισλάμ, είχε επίσης υιοθετήσει την αρχή της ανεκτικότητας απέναντι σε άτομα άλλων θρησκειών, αρχή την οποία ακολουθούσε και προσπαθούσε να εφαρμόσει, υπακούοντας στις εντολές της νέας θρησκείας. Ο οδηγός τους σε αυτό το θέμα ήταν το ίδιο το Κοράνι.
Με βάση μια τέτοια αντίληψη, οι Οθωμανοί φρόντιζαν με σχολαστικότητα να προστατεύουν τα θρησκευτικά δικαιώματα και τις ελευθερίες των μη μουσουλμάνων υπηκόων τους. Σε αυτό το θέμα, τα αρχειακά έγγραφα, τα Σερ’ιγιε Σιτσίλι (Συλλογές Ιεροδικαστικών Πρακτικών), τα βιβλία του Γραφείου των Επισκοπικών Μουκαταάτων, τα βιβλία που ανήκαν στις μη μουσουλμανικές κοινότητες και τα ξεχωριστά βιβλία κάθε μη μουσουλμανικής κοινότητας, αποτελούν αδιάψευστα τεκμήρια της ευαισθησίας του οθωμανικού κράτους και της κοινωνίας σε αυτό το ζήτημα.
Όπως είναι γνωστό, μετά την κατάρρευση του Σελτζουκικού Κράτους της Ανατολίας και την εξασθένηση της μογγολικής κυριαρχίας στην περιοχή, η πολιτική ενότητα και ακεραιότητα της Ανατολίας διασπάστηκε, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει η περίοδος των μπεηλίκων, ο αριθμός των οποίων έφτασε περίπου τα είκοσι. Σε αυτή την περίοδο, δεν μπορεί να ειπωθεί ότι υπήρξε μια διαφορετική και αρνητική κατάσταση για τους μη μουσουλμάνους. Πολλά παραδείγματα σχετικά με αυτό το θέμα βρίσκονται στο ταξιδιωτικό ημερολόγιο του Μαγριβινού Ιμπν Μπατούτα (1304-1369), ο οποίος ταξίδεψε στον ισλαμικό κόσμο και τον τουρκικό κόσμο τον 14ο αιώνα και κατέγραψε ζωντανά την κοινωνική δομή της εποχής, καθώς και σε άλλες σύγχρονες πηγές.
Δεν θα ήταν λάθος να υποθέσουμε ότι η κατάσταση δεν διέφερε και στο Οθωμανικό Μπεηλίκι, το οποίο αρχικά ήταν ένα από τα μπεηλίκια της Ανατολίας. Διότι η θρησκεία (Ισλάμ) στην οποία ανήκαν οι Οθωμανοί δεν θα επέτρεπε να δράσουν διαφορετικά. Πράγματι, από την ίδρυση του κράτους (μπεηλικίου) βλέπουμε ότι δεν υπήρχε διάκριση μεταξύ των ανθρώπων με βάση τη θρησκεία. Συγκεκριμένα, ο Χάμμερ περιγράφει πώς ο Οσμάν, από τη στιγμή που ανέλαβε την ηγεσία του μπεηλικίου με τον τίτλο του Μπέη, προστάτευε τα δικαιώματα των μη μουσουλμάνων, δηλαδή των μη μουσουλμάνων, ακόμη και εκείνων που δεν ήταν πολίτες του, με τις ακόλουθες εκφράσεις:
«Αφού ο Οσμάν έλαβε τον τίτλο του μπέη και ανέλαβε την ηγεσία του μπεηλίκ, επέλεξε έναν Μολλά (Καδή) για να επιβλέπει όλες τις υποθέσεις στην κατοικία του, το Καρατσαχισάρ, και να εκδικάζει τις υποθέσεις που προέκυπταν μεταξύ των κατοίκων τις Παρασκευές, που ήταν η ημέρα αργίας. Μετά από διαβουλεύσεις με τον πεθερό του Εντεμπαλί και τους φίλους και συντρόφους του (τους αδελφούς Γκουντούζαλπ, Τουργκουταλπ, Χασαναλπ και Αγιουταλπ), διόρισε τον Ντουρσούν Φακίχ από το Καραμάν, μαθητή του Σεΐχη Εντεμπαλί, ως ιμάμη. Του ανέθεσε επίσης το καθήκον να διατηρεί την τάξη στις αγορές, ανεξάρτητα από θρησκευτικές ή εθνικές διαφορές. Μια Παρασκευή, σε μια διαμάχη που ξέσπασε μεταξύ ενός μουσουλμάνου υπηκόου του Αλισίρ, του μπέη των Γερμιανών Τούρκων, και ενός χριστιανού υπηκόου του ηγέτη των Ρωμιών του Μπιλετζίκ, ο Οσμάν έβγαλε απόφαση υπέρ του χριστιανού. Από τότε, σε όλη τη χώρα άρχισε να διαδίδεται η φήμη για τη δικαιοσύνη και την αμεροληψία του Οσμάν, γιου του Ερτουγρούλ. Ως αποτέλεσμα, ο κόσμος άρχισε να συρρέει όλο και περισσότερο στην αγορά του Καρατσαχισάρ.»
4
Η αντίληψη των Οθωμανών περί ανεκτικότητας και ανοχής απέναντι στους μη μουσουλμάνους πολίτες τους παρέμεινε αμετάβλητη μέχρι την παρακμή του κράτους. Μάλιστα, λέγεται ότι η υψηλή ανεκτικότητα της οθωμανικής κοινωνίας είχε και αρνητικές επιπτώσεις στην στασιμότητα και την παρακμή του κράτους. Κατά τις περιόδους ίδρυσης και ανόδου, οι μη μουσουλμάνοι, απολαμβάνοντας την ενιαία κρατική διοίκηση και την ειρήνη, αυξήθηκαν σε αριθμό, πλούτισαν και διατήρησαν ελεύθερα τη θρησκευτική τους ζωή, τα έθιμα και τις παραδόσεις τους. Επειδή το κράτος δεν παρενέβαινε ποτέ στις κοινοτικές υποθέσεις, αυτοί διατήρησαν τη θρησκεία, τη γλώσσα και την εθνικότητά τους. Στο μεταξύ, οι Τούρκοι ασχολούνταν με τις κατακτήσεις και την προστασία των κατακτημένων εδαφών, με άλλα λόγια, με τον στρατό. Γι’ αυτό υστέρησαν στο εμπόριο και τη βιομηχανία.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, εκτεινόμενη σε τρεις ηπείρους, μεταξύ των 10-50 μοιρών βόρειου γεωγραφικού πλάτους και 10-60 μοιρών ανατολικού γεωγραφικού μήκους, παρουσίαζε, όσον αφορά την έκταση και το μέγεθός της, την εικόνα μιας ηπείρου. Παρά τις ποικίλες φυσικές και κλιματικές συνθήκες και την ετερογένεια του πληθυσμού της, με τις διαφορετικές θρησκείες, γλώσσες, δόγματα και εθνότητες, κατάφερε να κυβερνήσει με μια δικαιοσύνη που σπάνια συναντάται σε άλλα κράτη του κόσμου.⁵
Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, για τη γεωγραφική κατανομή των μη μουσουλμάνων, πρέπει να σχεδιαστούν δύο ξεχωριστοί χάρτες. Ο ένας αφορά τη γεωγραφική κατανομή των μη μουσουλμάνων ανά θρήσκευμα και δόγμα, ο άλλος ανά εθνότητα. Για την πρώτη ομάδα, μπορεί να σχεδιαστεί ο ακόλουθος χάρτης:
Α. Γεωγραφική κατανομή των μη μουσουλμάνων με βάση τη θρησκεία και το δόγμα:
1. Χριστιανοί
α. Καθολικοί
Λατίνοι (ευρωπαϊκά έθνη που τελούν τις λειτουργίες και τις προσευχές τους στα Λατινικά)
Καθολικοί Αρμένιοι
Καθολικοί Γεωργιανοί
Καθολικοί Σύριοι
Χαλδαίοι
Μαρωνίτες
Κόπτες
Καθολικοί Έλληνες
β. Οι μη Καθολικοί
Ορθόδοξοι (Παυλάκιοι, Θονδράκιοι, Σελικιανοί και Βογόμιλοι)
Γρηγοριανοί
Νεστοριανοί
Ιακωβίτες
Μελχίτες
Μανδαίοι
2. Εβραίοι
α. Ραββανίτες
β. Καραΐτες
γ. Σαμαρείτες
3. Σαβίτες
Χωρίς να υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες σχετικά με τη γεωγραφική κατανομή των μη μουσουλμάνων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όσον αφορά τη θρησκεία και το δόγμα, θέλουμε να αναφέρουμε μόνο ονομαστικά τη γεωγραφική κατανομή τους από εθνοτική άποψη.
Β. Γεωγραφική κατανομή με βάση την εθνική καταγωγή:
1. Οι Έλληνες
2. Οι Έλληνες
3. Βούλγαροι
4. Πομάκοι
5. Σέρβοι
6. Κροάτες
7. Οι Μαυροβούνιοι
8. Βόσνιοι
9. Αλβανοί
10. Ούγγροι
11. Πολωνοί
12. Οι Τσιγγάνοι
13. Αρμένιοι
14. Γεωργιανοί
15. Σύριοι
16. Χαλδαίοι
17. Άραβες (Μαρωνίτες, Μελχίτες κ.λπ.)
18. Εβραίοι
19. Οι Ρουμάνοι
20. Τούρκοι (Γκαγκαούζοι)
21. Οι Κόπτες
22. Αιθίοπες 6
Όπως προκύπτει από τους πίνακες που παραθέσαμε, η Οθωμανική Αυτοκρατορία διοικούσε πολλά στοιχεία που διέφεραν μεταξύ τους όσον αφορά τη θρησκεία, το δόγμα και την εθνικότητα.
Στον κόσμο εκείνων των αιώνων, ο οποίος ήταν ασύγκριτα πιο δύσκολος από τον σημερινό, ειδικά όσον αφορά τις μεταφορές, η διαχείριση ανθρώπων με τόσο διαφορετικές κοινωνικές και πολιτισμικές δομές και η διασφάλιση της ανθρώπινης συνύπαρξής τους δεν ήταν τόσο εύκολη όσο νομίζεται.
Όπως προκύπτει από τα αρχειακά έγγραφα, καθώς και από άλλες εγχώριες και ξένες πηγές, η Οθωμανική Αυτοκρατορία και οι μουσουλμάνοι υπήκοοί της (πολίτες), που αποτελούσαν το κύριο στοιχείο της, σεβόντουσαν τα δικαιώματα των μη μουσουλμάνων υπηκόων τους, και δεν έκαναν διάκριση αν η παρέμβαση στην άσκηση αυτών των δικαιωμάτων προερχόταν από μουσουλμάνο ή από άλλον μη μουσουλμάνο. Υπάρχουν πολλά έγγραφα και άρθρα νόμων σχετικά με αυτό το θέμα. Ωστόσο, για να μην επεκταθούμε περισσότερο, θα περιοριστούμε σε μερικά παραδείγματα:
Σε ένα διάταγμα με ημερομηνία 7 Ρετζέπ 972 (9 Φεβρουαρίου 1565), που στάλθηκε στον Ρωμιό Μπεηλέρμπεη και στους καδήδες της Σίβας και του Διβριγίου, διαπιστώθηκε ότι δύο μουσουλμάνοι σπαχήδες, ο Μεχμέτ και ο Χιμμέτ, από ένα χριστιανικό χωριό που υπαγόταν στο Διβρίγι, είχαν αδικήσει τους ζιμμήδες (μη μουσουλμάνους πολίτες του κράτους) και είχαν πάρει υπερβολικά χρήματα από τους χωρικούς. Ως εκ τούτου, διατάχθηκε η αφαίρεση των τιμαρίων αυτών των ανδρών, με την προϋπόθεση ότι δεν θα τους δοθούν ποτέ ξανά, και η αποκατάσταση των δικαιωμάτων των ζιμμήδων.7 Από αυτό το διάταγμα, γίνεται κατανοητό ότι η αδικία που διέπραξαν οι σπαχήδες εις βάρος των χριστιανών πολιτών εξαλείφθηκε αμέσως και τους επιβλήθηκε μια μεγάλη τιμωρία, δηλαδή η αφαίρεση των τιμαρίων τους, με την προϋπόθεση ότι δεν θα τους δοθούν ποτέ ξανά. Λαμβάνοντας υπόψη τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής, γίνεται κατανοητό πόσο μεγάλη ήταν αυτή η τιμωρία.
Παρόμοια διαταγή εστάλη και στον Μπέη του Τσορούμ. Σύμφωνα με αυτήν, η οποία φέρει την ημερομηνία 21 Τζεμαζιγιουλέβελ 972 (25 Δεκεμβρίου 1564), ο σπαχής Βελέντ, ο οποίος είχε στην κατοχή του τιμάριο 3.300 ακτσέδων, καταχράζονταν την εξουσία του, βλάπτοντας και αδικαίοντας τους ραγιάδες. Επειδή η κατάσταση αυτή διαπιστώθηκε από τους επιθεωρητές καδήδες, διατάχθηκε η αποστολή του στην Κωνσταντινούπολη και η τιμωρία του με καταναγκαστική εργασία στα γαλέρα, ως ποινή ανάλογη με την αδικία που διέπραξε.8 Εν τω μεταξύ, οι καταγγελίες των Αρμενίων πολιτών που ζούσαν στην Τραπεζούντα, πιθανότατα έθεσαν επί τάπητος μια θρησκευτική διαφορά. Σύμφωνα με τις καταγγελίες, οι καταγγέλλοντες τελούσαν τις θρησκευτικές τους λειτουργίες και δίδασκαν τα παιδιά τους στις εκκλησίες και τα σχολεία τους από παλιά. Οι αρμόδιοι, αφού βρήκαν τις καταγγελίες βάσιμες, δεν παρέλειψαν να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία των δικαιωμάτων τους.9
Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι μη μουσουλμάνοι υπήκοοι, αν εξαιρέσουμε ορισμένες πρακτικές που προέκυπταν από τη θρησκευτική διαφορά (όπως η ζακάτ και η τζιζιέ), απολάμβαναν τα ίδια δικαιώματα και ελευθερίες με τους μουσουλμάνους. Μάλιστα, θα μπορούσε κανείς να πει ότι είχαν και περισσότερα δικαιώματα από τους μουσουλμάνους. Διότι…
Ένας υπήκοος ζιμμή που πλήρωνε φόρο υποτέλειας δεν αντιμετώπιζε την υποχρέωση να υπηρετεί στον στρατό.
Παρόλο που οι θεσμοί και οι συναφείς πρακτικές της εποχής παρουσιάζουν μια περίπλοκη και αλληλένδετη εικόνα, εμείς μπορούμε να ταξινομήσουμε τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των μη μουσουλμάνων ως εξής: α. Ελευθερίες θρησκείας, πίστης και σκέψης, β. Οικονομικές και κοινωνικές ελευθερίες.
α. Ελευθερία θρησκείας, πίστης και σκέψης
Σύμφωνα με το Κοράνι, το Ισλάμ δεν επιτρέπει σε κανέναν να ασπαστεί τη θρησκεία με βία ή καταναγκασμό. Αφήνει τον καθένα ελεύθερο στις πεποιθήσεις και τις πράξεις του. Αυτή η κατανόηση του Ισλάμ οδήγησε τους Οθωμανούς να μην παρεμβαίνουν στην ελευθερία θρησκείας και συνείδησης των μη μουσουλμανικών στοιχείων που υπάγονταν στη διοίκησή τους.
Η ανεκτικότητα προς όλους τους μουσουλμάνους και η ανοχή στις πράξεις τους αποτελεί το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της κρατικής πολιτικής. Αυτή η πολιτική τηρείται από την ίδρυση του κράτους. Από αυτή την άποψη, αν και δεν συμπαθούμε τους Οθωμανούς…
Γκίμπονς,
δεν μπορεί να αντισταθεί στο να πει τα παρακάτω λόγια:
«Σε σύγκριση με τους προηγούμενους Οθωμανούς, τους Βυζαντινούς και τα άλλα στοιχεία στη Βαλκανική Χερσόνησο, οι Οθωμανοί, και ο Ορχάν ειδικότερα, ήταν αρκετά έξυπνοι ώστε να μην επιχειρήσουν βίαιους προσηλυτισμούς, παρόλο που είχαν χριστιανικό πληθυσμό υπό την κυριαρχία τους.»
Δέκα
Ο Ορχάν Γαζή δεν μπορούσε να πράξει διαφορετικά. Διότι η θρησκεία στην οποία ανήκε και οι πρακτικές του πατέρα του δεν επέτρεπαν διαφορετική μεταχείριση. Ο ίδιος συγγραφέας αναφέρει τα εξής για τον Οσμάν Γαζή:
“
Συντηρητικός
έκφραση,
να είσαι ενθουσιώδης με θρησκευτική ζέση και να θέτεις τη θρησκεία σου ως τον πρωταρχικό και υπέρτατο σκοπό στη ζωή σου
Αν το πάρουμε κατά γράμμα, ο Οσμάν ήταν φανατικός. Ωστόσο, ούτε ο ίδιος ούτε οι άμεσοι διάδοχοί του επέδειξαν ανεκτικότητα. Αν είχαν επιχειρήσει να καταπιέσουν τους Χριστιανούς, η Ρωμαίικη Εκκλησία θα είχε αναζωπυρωθεί και ο Οσμάν δεν θα είχε κερδίσει τους νεοφώτιστους που αποτέλεσαν τον πυρήνα του Οθωμανικού έθνους.
11
Σε μια εποχή που ούτε οι Χριστιανοί, πόσο μάλλον οι άνθρωποι άλλων θρησκειών, δεν μπορούσαν να γλιτώσουν από τον θάνατο, οι άνθρωποι στην Οθωμανική επικράτεια ζούσαν αρμονικά και ειρηνικά. Πράγματι, και πάλι
Γκίμπονς,
αναφορικά με το θέμα αυτό:
«Σε μια εποχή όπου οι Εβραίοι σφαγιάζονταν μαζικά και η Ιερά Εξέταση σκόρπιζε τον θάνατο, οι Οθωμανοί επέτρεπαν στους ανθρώπους διαφόρων θρησκευμάτων που ζούσαν υπό την κυριαρχία τους να ζουν ειρηνικά και αρμονικά. Η ανεκτικότητά τους, είτε οφειλόταν σε πολιτική σκοπιμότητα, είτε σε αληθινό αίσθημα ανθρωπιάς, είτε σε αδιαφορία, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί το γεγονός ότι οι Οθωμανοί ήταν το πρώτο έθνος στη νεότερη ιστορία που έθεσε την αρχή της θρησκευτικής ελευθερίας ως θεμελιώδη λίθο κατά τη διαμόρφωση της εθνικής τους ταυτότητας. Σε αιώνες αδιάκοπων διώξεων των Εβραίων και επίσημης ευθύνης για την Ιερά Εξέταση, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι ζούσαν αρμονικά και ειρηνικά υπό την οθωμανική κυριαρχία.»
π.χ. 12
Πράγματι, τόσο ως κράτος όσο και ως κοινωνία, όταν κοιτάζουμε την Οθωμανική Αυτοκρατορία, εύκολα διαπιστώνουμε την καλή μεταχείριση που επεφύλασσαν στους μη μουσουλμάνους πολίτες τους. Σε ομιλία του προς το λαό στη Σούμνα στις 5 Μαΐου 1837,
Σουλτάνος Μουράτ Β’ Χαν
έλεγε τα εξής:
«Εσείς οι Ρωμιοί, εσείς οι Αρμένιοι και εσείς οι Εβραίοι, όλοι είστε δούλοι του Θεού, όπως και οι Μουσουλμάνοι, και υπήκοοί μου (πολίτες μου). Οι θρησκείες σας είναι διαφορετικές. Αλλά όλοι είστε υπό την προστασία των νόμων του κράτους και της αυτοκρατορικής μου βούλησης. Πληρώστε τους φόρους που σας επιβάλλονται. Οι σκοποί για τους οποίους θα χρησιμοποιηθούν αυτοί οι φόροι είναι η ασφάλεια και η ευημερία σας.»
13
που μας μεταφέρει την καθημερινή ζωή της Οθωμανικής περιόδου με πολύ λαμπερές και ζωντανές περιγραφές
Ραφαέλα Λιούις,
Περιγράφει τη μεταχείριση των μη μουσουλμάνων πολιτών από τους Οθωμανούς με τις ακόλουθες εκφράσεις:
«Ένας παράγοντας που αναδεικνύει την ανθρωπιστική πλευρά της οθωμανικής διοίκησης είναι ο εξής: Εφόσον οι Χριστιανοί και οι Εβραίοι που ζούσαν υπό την κυριαρχία της πλήρωναν τους φόρους τους στην ώρα τους και δεν προέβαιναν σε προκλητικές ενέργειες που θα εξόργιζαν τους Μουσουλμάνους, τους φέρονταν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.»
14
Αυτές οι διατάξεις ίσχυαν όχι μόνο για Χριστιανούς και Εβραίους, αλλά και για Μουσουλμάνους. Κάθε Μουσουλμάνος που δεν πλήρωνε τους φόρους του ή προσέβαλλε και ταπείνωνε κάποιον άλλης θρησκείας, υφίστατο την ίδια τιμωρία.
Θεωρείται κορυφαίος ειδικός στον τομέτο των ισλαμικών σπουδών.
Μπρόκελμαν
αναφέρεται στην οθωμανική ανεκτικότητα με τις ακόλουθες εκφράσεις:
«Οι μουσουλμάνοι Τούρκοι, κατά τη διάρκεια των κατακτήσεών τους, θα μπορούσαν να είχαν εξαλείψει εντελώς τον Χριστιανισμό, αν το επιθυμούσαν. Όμως η θρησκεία τους δεν το επέτρεπε. Γι’ αυτό, ο Φατίχ Σουλτάν Μεχμέτ, όπως και οι πρόγονοί του, δεν ενόχλησε τους Βούλγαρους, αφήνοντάς τους ελεύθερους να ασκούν τη θρησκεία τους, και αναγνώρισε πλήρως την ιεραρχία της Ορθόδοξης Ελληνικής Εκκλησίας με όλες τις εξουσίες της, σύμφωνα με την ισλαμική αντίληψη του κράτους, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί από την παράδοση. Μάλιστα, αύξησε την επιρροή της Εκκλησίας, αναγνωρίζοντας το δικαίωμά της να δικάζει σε θέματα αστικού δικαίου που αφορούσαν τους Χριστιανούς.»
15
Η θρησκευτική ανοχή των Οθωμανών ήταν τόσο μεγάλη, που…
Δεν δίσταζαν να δείχνουν κάθε είδους ευκολία ακόμη και σε μη μουσουλμάνους κληρικούς που έρχονταν από άλλες χώρες στην πατρίδα τους. Πράγματι, ο Φατίχ Σουλτάν Μεχμέτ, στο διάταγμά του προς τους Λατίνους ιερείς στη Βοσνία, (αναφέρει τα εξής):
«Εγώ, ο Σουλτάνος Μεχμέτ Χαν, διατάσσω, γνωστοποιώντας το σε όλους, κοινούς και ευγενείς, ότι, λόγω της αυξανόμενης εύνοιάς μου προς τους κληρικούς της Βοσνίας, διατάσσω να μην ενοχλεί κανείς αυτούς και τις εκκλησίες τους, και να παραμείνουν ανενόχλητοι στην επικράτειά μου. Και όσοι έχουν φύγει, να είναι ασφαλείς και προστατευμένοι. Να έρθουν και να κατοικήσουν ελεύθερα στην επικράτειά μου, και να εγκατασταθούν στις εκκλησίες τους. Και κανείς, ούτε από εμένα, ούτε από τους βεζίρηδες μου, ούτε από τους υπηρέτες μου, ούτε από τους υπηκόους μου, ούτε από κανέναν κάτοικο της επικράτειάς μου, να μην τους ενοχλήσει ή να τους βλάψει. Και αν έρθουν ξένοι στην επικράτειά μου, ορκίζομαι με τον πιο βαρύ όρκο, στο όνομα του Δημιουργού του ουρανού και της γης, στο όνομα του μεγάλου Προφήτη μας, και στο όνομα του σπαθιού που φέρω, ότι κανείς δεν θα αντιταχθεί σε αυτά τα γραφόμενα, εφόσον αυτοί υπακούουν και υποτάσσονται στις διαταγές μου…»
16
Χωρίς να επεκταθούμε περαιτέρω, μπορούμε να πούμε ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία, από την ίδρυσή της μέχρι την κατάρρευσή της, παρείχε στους μη μουσουλμάνους υπηκόους της τις συνθήκες για να ασκούν τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις και τα συναφή δικαιώματά τους με μεγαλύτερη ευκολία. Αυτό αποδεικνύεται από τα αρχειακά έγγραφα και τις αποφάσεις των δικαστηρίων, οι οποίες καταγράφονταν και ονομάζονταν…
“Τα αρχεία της Σαρία”
Όταν εξετάζουμε τα αρχεία που αναφέραμε, γίνεται σαφές ότι δεν υπήρχε διάκριση μεταξύ των υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με βάση τη θρησκεία τους.
Το Χαττ-ι Χουμαγιούν του Γκιουλχανέ του 1839
θα ρίξει περισσότερο φως σε αυτό το θέμα. Στο συγκεκριμένο Χαττ-ι Χουμαγιούν:
«…οι υπήκοοι της Αυτοκρατορικής μας Υψηλότητας, οι μουσουλμάνοι και οι άλλες εθνότητες, θα απολαύσουν ανεξαιρέτως αυτής της Αυτοκρατορικής μας χάριτος, και όσον αφορά τη ζωή, την τιμή, την υπόληψη και την περιουσία τους, θα τους παρασχεθεί πλήρης ασφάλεια από την Αυτοκρατορική μας πλευρά σε όλη την επικράτειά μας, σύμφωνα με τις διατάξεις του ιερού νόμου, και σε άλλα ζητήματα θα πρέπει να ληφθεί απόφαση με ομοφωνία…»
Με αυτόν τον τρόπο, το κράτος δηλώνει ξεκάθαρα ότι η ζωή, η περιουσία και η τιμή όλων των πολιτών του είναι ασφαλείς.
β. Οικονομικές και Κοινωνικές Ελευθερίες
Η οθωμανική διοίκηση δεν περιορίστηκε μόνο στην εξασφάλιση της ελευθερίας των μη μουσουλμάνων υπηκόων της σε θέματα θρησκείας, εθίμων, παραδόσεων και εκπαίδευσης, αλλά επεδίωξε και την οικονομική ευημερία τους. Μάλιστα, για να αποτρέψει τυχόν δυσκολίες για τους Χριστιανούς, προσπαθούσε να αλλάξει την ημέρα της εβδομαδιαίας αγοράς, αν αυτή συνέπιπτε με την Κυριακή, ώστε να μην υφίστανται μειονεκτήματα επειδή δεν εργάζονταν και δεν ψώνιζαν εκείνη την ημέρα.17
Οι Οθωμανοί δεν παρενέβαιναν στις εσωτερικές υποθέσεις (θρησκεία, έθιμα και παραδόσεις) των λαών που υπάγονταν στην εξουσία τους. Γι’ αυτό, η αυτονομία των μειονοτήτων ήταν ασύγκριτη με εκείνη πολλών μειονοτήτων στις σύγχρονες χώρες του κόσμου. Ο καθένας μπορούσε να ασκεί τα θρησκευτικά του καθήκοντα χωρίς κανένα εμπόδιο. Η ασφάλεια ζωής και περιουσίας των Χριστιανών της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ήταν εγγυημένη. Ήταν απόλυτα υπάκουοι στον Πατριάρχη, ο οποίος μπορούσε να απολύει επισκόπους και να τιμωρεί τους Χριστιανούς που διέπρατταν εγκλήματα. Αυτό αποδεικνύεται σαφώς από μια απόφαση που εστάλη στους καδήδες της Κωνσταντινούπολης, του Γαλατά, των Χασλάρ και του Ουσκουντάρ, με ημερομηνία 14 Τζεμαζιγιελαχίρ 1016 (6 Οκτωβρίου 1607).¹⁸
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, σεβόμενη την ελευθερία της συνείδησης, αφομοίωνε τους λαούς των κατακτημένων περιοχών, χωρίς να παρεμβαίνει στον τρόπο ζωής τους, και αρκούνταν στην είσπραξη ενός συγκεκριμένου φόρου (τζιζιέ) από τους μη μουσουλμάνους πολίτες, οι οποίοι είχαν υποστεί βαρύτατη φορολογία από τις προηγούμενες διοικήσεις. Το κράτος δεν επέτρεπε καμία αυθαίρετη μεταχείριση που να παραβιάζει τους νόμους. Πράγματι, στα χρονικά που καλύπτουν τα έτη 1595-1640…
Ο ιερέας Γρηγόριος από την Κεμάχ,
Αναφερόμενος στον Σουλτάνο Αχμέτ Α’ χρησιμοποιεί ακριβώς τις ακόλουθες εκφράσεις:
«Ο Σουλτάνος Αχμέτ ήταν ένας ειρηνόφιλος, ελεήμων, ευσεβής και φιλικός προς τους Χριστιανούς ηγεμόνας. Όταν ένας από τους βεζίρηδες επέβαλε φόρο επί των κωπηλατών στους Αρμενίους, οι Αρμένιοι που εργάζονταν στην κατασκευή του τζαμιού παραπονέθηκαν στον σουλτάνο. Εκτός από την επιστροφή των χρημάτων, κατόπιν διαταγής του σουλτάνου, ο βεζίρης κινδύνευσε να χάσει το κεφάλι του. Ο σουλτάνος κάλεσε τους ιερείς, ζήτησε αποδείξεις για το ποσό που είχε εισπραχθεί και διέταξε την επιστροφή των φόρων. Η διαταγή του σουλτάνου εκτελέστηκε και τα χρήματα επιστράφηκαν μέχρι και το τελευταίο πεντάλεπτο.»
19
Αυτή η κατανόηση και ο τρόπος δράσης οδήγησαν στην ταχεία προέλαση των Οθωμανών Τούρκων και στην προτίμηση της νέας διοίκησης από τους κατοίκους των κατακτημένων περιοχών. Πράγματι, τόσο κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Σουλτάνου Μουράτ Β’ όσο και του γιου του, Φατίχ Σουλτάν Μεχμέτ, πολλοί μη μουσουλμάνοι πολίτες, ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους, απαλλάσσονταν από πολλούς φόρους, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν λιγότερες οικονομικές υποχρεώσεις. Μάλιστα, ένα διάταγμα με ημερομηνία 11 Τζεμαζιγιελαχίρ 869 (17 Μαΐου 1456) δείχνει ότι περίπου είκοσι Χριστιανοί που φρουρούσαν τα στενά περάσματα απαλλάσσονταν από φόρους, φόρο επί των προβάτων, υποχρεώσεις διαμονής και κατασκευής φρουρίων, καθώς και από αγγαρεία και φόρο επί του νερού.20
Αν και υπάρχουν αρκετές πληροφορίες σχετικά με παρόμοιες πρακτικές στις πρώιμες οθωμανικές πηγές (όπως ο Ασίκ Πασαζαντέ, ο Νεσρί) και στα αρχειακά έγγραφα, εμείς θέλουμε να αναφερθούμε στα λόγια ενός Χριστιανού συγγραφέα σχετικά με αυτό το θέμα:
«Είκοσι διαφορετικές εθνότητες έζησαν ειρηνικά και αδιατάρακτα υπό την κυριαρχία του Σουλεϊμάν (Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς). Επιτράπηκε στους υπηκόους, συμπεριλαμβανομένων των μη μουσουλμάνων, να κατέχουν γη. Αντίθετα, τους επιβλήθηκαν ορισμένες υποχρεώσεις. Πολλοί Χριστιανοί εγκατέλειψαν τις πατρίδες τους σε χριστιανικές χώρες, όπου οι φόροι ήταν βαρείς και η δικαιοσύνη ασταθής, και εγκαταστάθηκαν στην Τουρκία.»
21
Ένα αρχειακό έγγραφο με ημερομηνία 17 Τζεμαζιγιελαχίρ 1222 (22 Αυγούστου 1807),22 που αναδεικνύει την ανεκτικότητα και την επιείκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, υποδεικνύει ότι η αυτοκρατορία επέτρεπε στους χριστιανούς κληρικούς να δραστηριοποιούνται μεταξύ των ομοθρήσκων τους, να συλλέγουν ελεημοσύνη και να μην καταβάλλουν κανένα φόρο. Σύμφωνα με το έγγραφο αυτό, που αναφέρεται στους μοναχούς και ιερείς του όρους Σινά, αυτοί θα περιόδευαν τη χώρα για να συλλέγουν ελεημοσύνη από τους ομοθρήσκους τους. Το έγγραφο, το οποίο αναφέρει ότι δεν πρέπει να καταβάλλονται φόροι όπως μπατς, χαράτσι κ.λπ., ορίζει ότι κανένας από τους καδήδες, μιρμιράνους, μουτεσελίμους και άλλους αξιωματούχους δεν θα παρεμβαίνει σε αυτούς.
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι
Οθωμανική Αυτοκρατορία
,
απελευθέρωνε πλήρως όλους τους πολίτες της, επιτρέποντάς τους να ζουν σύμφωνα με τις πεποιθήσεις τους, χωρίς να παρεμβαίνει. Η οθωμανική κοινωνία, ανεξάρτητα από τη θρησκευτική διαφορά, φερόταν σε όλους με βάση το νόμο, και μάλιστα δεν δίσταζε να κάνει ό,τι περνούσε από το χέρι της για να μην βλάπτονται οι μη μουσουλμάνοι πολίτες.
Κάντε κλικ εδώ για περισσότερες πληροφορίες:
Υπάρχει μόνο σπαθί ή Ισλάμ για τον άθεο; | Ισλάμ με ερωτήσεις
Ποια ήταν η στάση του Προφήτη (ειρήνη ας είναι επ’ αυτόν) απέναντι στην ενδυμασία και την κάλυψη των γυναικών μη μουσουλμάνων στην κοινωνία; Στο Ιράν, παρεμβαίνουν σε όσες γυναίκες, μουσουλμάνες ή μη, φορούν ακατάλληλα ρούχα και καλύμματα…
Υποσημειώσεις
1. Σαμσεντίν Σαμί, Καμούς-ι Τουρκί, Κωνσταντινούπολη 1317, ΙΙ, 1333.
2. Ömer Lütfi Barkan, “Το ζήτημα της νομιμότητας των θεσμών και των οργανώσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας”, ΙΕΕΦ. Περιοδικό (1945) XI/3-4, 209.
3. Χεζαρφέν Χουσεΐν Εφέντι, Τελχίς αλ-Μπεγιάν φι καβανίν-ι Αλ-ι Οσμάν, Εθνική Βιβλιοθήκη (Παρίσι) Παλαιό Τουρκικό Αρχείο, αρ. 40, φ. 134 α.
4. Χάμμερ, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μετάφραση Μ. Άτα, Κωνσταντινούπολη 1329, Ι, 103, 104.
5. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Şinasi Altundağ, Σύντομη Έρευνα για το Φορολογικό Σύστημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Άγκυρα 1947, σελ. 189.
6. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Yavuz Ercan, “Η νομική, κοινωνική και οικονομική κατάσταση των μη μουσουλμάνων στην Τουρκία κατά τον 15ο και 16ο αιώνα”, Belleten (1983), XLVII/188, 1127-1130.
7. Πρωθυπουργικό Αρχείο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (BOA), Βιβλίο Σημαντικών Υποθέσεων, αρ. 6, σελ. 305.
8. BOA: Mühimme Defteri, αρ. 6, σελ. 251.
9. «Από τους υπηκόους της πόλης Τραπεζούντας, οι Αρμένιοι, οι οποίοι πληρώνουν φόρο, και συγκεκριμένα ο Γκιργκ (?) και οι μοναχοί Εβανς και οι ακόλουθοί τους, με την άδειά τους, με το ιερό συμβούλιο, τελούν τις θρησκευτικές τους τελετές και διδάσκουν τα παιδιά τους. Ενώ ο Κιρκόρ Καραμπάσης και ο Κιρκόρ Ντεντέογλου και ο ράφτης Οβάκ (?) εξακολουθούν να διαμένουν στην προαναφερθείσα πόλη, με τις ψευδείς και εσφαλμένες δοξασίες τους και με τις δόλιες πράξεις τους, μας εμποδίζουν από καιρό να τελούμε τις θρησκευτικές μας τελετές στις εκκλησίες και τα σχολεία μας, και με αδικαιολόγητη παρενόχληση και με την απαίτηση δωροδοκίας, ζητούμε να αποτραπούν και να καταργηθούν οι παραβιάσεις τους, σύμφωνα με το ιερό δίκαιο. Κατόπιν ερωτήσεως, οι προαναφερθέντες Καραμπάσης και οι ακόλουθοί του ομολόγησαν ότι οι ιερείς τους τελούν τις θρησκευτικές τελετές στις εκκλησίες και τα σχολεία τους. Διατάχθηκε να μην εμποδίζονται και να μην αποτρέπονται από την τέλεση των θρησκευτικών τους τελετών στις προαναφερθείσες εκκλησίες και σχολεία, και να μην προβαίνουν σε καμία παραβίαση, και να τους δοθεί άδεια και έγκριση, σύμφωνα με την ιερή φάτβα, για να τελούν τις θρησκευτικές τους τελετές. Αυτό καταγράφηκε και δόθηκε κατόπιν αιτήματος.»
(21 Zilhicce 1243), TSMA, Τραπεζούντα 1957, χειρόγραφο, 25β.
10. Χέρμπερτ Άνταμς Γκίμπονς, Η Ίδρυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μετάφραση Ραγίπ Χουλουσί, Κωνσταντινούπολη 1928, σελ. 58.
11. Γκίμπονς, ό.π., σελ. 38.
12. Gibbons, ό.π., σελ. 63.
13. Yılmaz Öztuna, “Ο Σουλτάνος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία”, Tarih Mecmuası (1976), I, 13.
14. Ραφαέλα Λιούις, Η Καθημερινή Ζωή στην Οθωμανική Τουρκία, μτφρ. Μεφκούρε Πορόι, Κωνσταντινούπολη 1973, σ. 39.
15. C. Brockelmann, Ιστορία των Ισλαμικών Λαών και Κρατών, μετάφραση Neşet Çağatay, Άγκυρα 1964, I, 258.
16. Οσμάν Νουρί Εργκίν, Ιστορική Εξέλιξη της Πολεοδομίας στην Τουρκία, Κωνσταντινούπολη 1936, σελ. 93, 94.
17. BOA. C. Δήμος, αρ. 1592.
18. BOA. Μητρώο σημαντικών υποθέσεων, αρ. 76, σελ. 9.
19. Hrand D. Andreasyan, “Οι Εξεγέρσεις των Τζελαλί σύμφωνα με μια Αρμενική Πηγή”, Ιστορικό Περιοδικό (1962-1963), XIII/17-18, 29.
20. Αρχείο του Μουσείου του Παλατιού Τοπκαπί, αρ. 10737/1.
21. Φαίρφαξ Ντάουνι, Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής, μετάφραση Ενίς Μπεχίτς Κοργιουρέκ, Κωνσταντινούπολη 1975, σελ. 99.
22. BOA. C. Δικαστήριο, αρ. 125.
(
Καθηγητής Δρ.
Ζιγιά Καζιτζί, Καθηγητής Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης.
,
Περιοδικό Κόπρου, Τεύχος: 65
)
Με χαιρετισμούς και ευχές…
Ισλάμ μέσα από ερωτήσεις
