Αγαπητέ αδελφέ/αγαπητή αδελφή,
Πριν από την έλευση του Ισλάμ, οι Άραβες ζούσαν νομαδικά στην Αραβική Χερσόνησο. Η διαβίωσή τους εξασφαλιζόταν κυρίως από την κτηνοτροφία, ενώ ορισμένοι Άραβες καλλιεργούσαν τη γη στις οάσεις του εσωτερικού της Αραβίας.
Εκτός από αυτά, μια σημαντική πηγή βιοπορισμού ήταν και οι ληστείες καραβανιών, ένα έθιμο της ερήμου.
Οι μορφές οργάνωσης των Αράβων πριν από το Ισλάμ ήταν το κλασικό σύστημα των Βεδουίνων.
Σύμφωνα με αυτό το σύστημα, υπήρχε ένα συμβούλιο αποτελούμενο από σεβαστά μέλη της φυλής. Οι κανόνες στη ζωή της φυλής διαμορφώνονταν κυρίως σύμφωνα με τα έθιμα των προγόνων και δεν υπήρχε ιδιωτική ιδιοκτησία γης. Τα βοσκοτόπια, οι πηγές νερού, ακόμη και τα κοπάδια σε ορισμένα μέρη, ήταν κοινή ιδιοκτησία της φυλής. Η Μέκκα, λόγω της θέσης της, είχε γίνει εμπορικό κέντρο και η μόνιμη εγκατάσταση είχε αρχίσει να λαμβάνει χώρα εκεί. Η μόνιμη εγκατάσταση, η ανάπτυωση του εμπορίου και η προσωπική περιουσία που αποκτάτο με αυτόν τον τρόπο επιτάχυναν την κατάρρευση της φυλετικής ζωής. Οι φυλετικοί δεσμοί χαλάρωσαν. Οι εμπορικές ανησυχίες και η επιθυμία για περισσότερα κέρδη αντικατέστησαν την αλληλεγγύη μεταξύ των φυλών. Η αυξανόμενη αστικοποίηση της Μέκκας και η ιεραρχία που προέκυψε μεταξύ των μελών της φυλής και των φυλών οδήγησαν στην εμφάνιση μιας ξεχωριστής μορφής διακυβέρνησης. Σε αυτή τη μορφή διακυβέρνησης, η πόλη διοικούνταν από ένα συμβούλιο. Το συμβούλιο αποτελούνταν από δέκα αρχηγούς, των οποίων οι εξουσίες περνούσαν από πατέρα σε γιο και οι τομείς ευθύνης των οποίων ήταν διαχωρισμένοι.
Προσκυνούμενος
Κάαμπα
Χάρη σε αυτό, η Μέκκα θεωρούνταν ιερή πόλη. Η διοίκηση της πόλης κήρυττε ειρήνη μεταξύ των φυλών για την ανάπτυξη του εμπορίου, και κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου οι φυλές επισκέπτονταν το ιερό στη Μέκκα και εκπλήρωναν τα προσκυνήματά τους. Οι ληστείες και οι λεηλασίες εναντίον των καραβανιών, δηλαδή του εμπορίου, που αποτελούσαν τη βάση της οικονομίας, μειώθηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων, αλλά συνεχίστηκαν. Οι συνεχιζόμενοι πόλεμοι και η φυλετική οργάνωση, αν και έτεινε προς τη διάλυση, αποτελούσαν το μεγαλύτερο εμπόδιο στο εμπόριο και την κοινωνική ζωή. Υπήρχε ανάγκη για μια οργάνωση που να ρυθμίζει τη ζωή και τις σχέσεις μεταξύ των φυλών. Αυτή η οργάνωση θα ήταν το κράτος.
Η φυλετική ζωή στην Αραβία κλονιζόταν συθέμελα.
Δεν υπήρχε όμως μια αναπτυσσόμενη δουλοκτητική κοινωνία. Η επόμενη φάση μετά την πρωτόγονη κοινοτική κοινωνία, σύμφωνα με την φυσική πορεία εξέλιξης, θα ήταν η δουλοκτητική κοινωνία. Ωστόσο, στην Αραβία οι δουλοκτητικές σχέσεις δεν αναπτύχθηκαν, δηλαδή η δουλεία δεν αποτέλεσε ποτέ τη βάση της κοινωνικής παραγωγής και ανάπτυξης. Παρόλο που υπήρχαν δούλοι και δουλοκτήτες στην κοινωνική ζωή, οι δούλοι χρησιμοποιούνταν κυρίως σε οικιακές εργασίες, στην προστασία των καραβανιών και ως παλλακίδες. Η χρήση δουλείας στην παραγωγή ήταν πολύ σπάνια.
Από θρησκευτική άποψη, η κυρίαρχη θρησκεία πριν από το Ισλάμ ήταν η ειδωλολατρία.
Κάθε φυλή είχε πολυάριθμα είδωλα, καθένα από τα οποία συμβόλιζε έναν θεό. Τα είδωλα απεικονίζονταν συνήθως με τη μορφή γυναικών, πουλιών, λιονταριών κ.λπ. Το εσωτερικό της Κάαμπα, που θεωρούνταν ιερό από όλες τις φυλές, ήταν γεμάτο είδωλα. Εκτός από την Κάαμπα, υπήρχαν περίπου εκατό ακόμη ναοί στην Αραβία κατά την περίοδο αυτή. Ο Ιουδαϊσμός και ο Χριστιανισμός είχαν επίσης εισέλθει στην Αραβία με την πάροδο του χρόνου μέσω εμπόρων. Ωστόσο, οι Άραβες δεν έδειξαν ενδιαφέρον για αυτές τις θρησκείες, τις οποίες θεωρούσαν ξένες. Αυτές οι θρησκείες δεν κατάφεραν να αποκτήσουν περισσότερους από λίγους οπαδούς στην Αραβία. Ο Ισλαμισμός, σε αντίθεση με τον Χριστιανισμό, υπήρξε μέσα σε αυτές τις ιστορικές συνθήκες. Όταν γεννήθηκε ο Χριστιανισμός, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν ένα δουλοκτητικό κράτος. Ο Χριστιανισμός υπήρξε αμφισβητώντας την εξουσία αυτού του δουλοκτητικού κράτους και φέρνοντας ελπίδα στις καταπιεσμένες τάξεις. Ωστόσο, στις συνθήκες που εμφανίστηκε ο Ισλαμισμός, οι φυλετικές σχέσεις εξακολουθούσαν να κυριαρχούν στην Αραβική Χερσόνησο, αν και ήταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Επομένως, η πορεία ανάπτυξής του θα ακολουθούσε μια διαφορετική γραμμή από τον Χριστιανισμό.
Όπως είναι γνωστό, ο Προφήτης μας τίμησε τον κόσμο με την παρουσία του τη Δευτέρα, 12η του Ραμπι’ αλ-Αουββαλ, το έτος 570 (ή 571) μ.Χ. (Χαμιντουλλάχ, 1/39). Ερευνώντας τις θρησκείες και τις πεποιθήσεις που υπήρχαν στην Αραβία εκείνη την εποχή, και σύμφωνα με όσα κατανοούμε από το ίδιο το Κοράνι, συναντάμε διάφορες παράξενες δοξασίες. Οι κυριότερες από αυτές είναι:
1. Χανιφισμός:
Ήταν οι άνθρωποι που διατήρησαν τα λείψανα της θρησκείας του Αβραάμ (Α.Σ.). Θεωρείται ότι οι περισσότεροι Άραβες ανήκαν σε αυτή την πίστη μέχρι να διαδοθεί η ειδωλολατρία. Είχαν αποδεχθεί την πίστη Χανίφ μέσω του Ισμαήλ (Α.Σ.). Οι Χανίφ που υπήρχαν κατά τη γέννηση του Προφήτη πίστευαν στην ενότητα του Θεού, απέρριπταν την ειδωλολατρία, πίστευαν στη μετά θάνατον ζωή και απέρριπταν πολλές προ-ισλαμικές συνήθειες. Δεν είχαν καμία πολιτική ή στρατιωτική επιρροή.
2. Αστρολατρεία:
Στην Υεμένη, στην Αραβική Χερσόνησο (κατ’ ορισμένους, γύρω από τη Δαμασκό), στις κοιλάδες του Χωράν και στην Άνω Ιρλανδία υπήρχαν άνθρωποι που λάτρευαν τα αστέρια. Αυτοί ονομάζονταν…
Σαββατιστές
Λεγόταν. Αν και δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα πότε και πώς ξεκίνησε η αστρολατρεία στους Άραβες, από την ιστορία του Σολομώντα (α.σ.) και της βασίλισσας της Σαβά (Μπελκίς μπιντ Σουραχίλ) που αναφέρεται στο Κοράνι (Νεμλ, 27/2024), καταλαβαίνουμε ότι αυτή η πίστη υπήρχε και κατά την εποχή του Σολομώντα. Αυτές οι πεποιθήσεις διατηρήθηκαν μέχρι την εποχή του Προφήτη (σ.α.σ.). Πράγματι, το Κοράνι αναφέρει γι’ αυτές τα εξής:
«Η νύχτα, η μέρα, ο ήλιος και η σελήνη είναι σημεία (αποδείξεις) του (Θεού). Αν αληθινά λατρεύετε τον Θεό, μην προσκυνάτε τον ήλιο και τη σελήνη, αλλά προσκυνήστε τον Θεό που τα δημιούργησε.»
(Φουσιλέτ, 41/37)
Ωστόσο, αυτοί αποτελούσαν μειοψηφία εκείνη την περίοδο και δεν είχαν καμία αξιόλογη πολιτική ή στρατιωτική επιρροή.
3. Μαζνταϊσμός:
Στο Μπαχρέιν και το Ιράκ υπήρχαν ορισμένες ομάδες που πίστευαν στον Ζωροαστρισμό. Λάτρευαν τη φωτιά. Ο Ζωροαστριστής αυτοκράτορας της Περσίας τους προστάτευε. Αργότερα, έπαιξαν σημαντικό ρόλο, μαζί με τους Εβραίους, στην εισαγωγή διαφόρων αιρέσεων στις ισλαμικές πεποιθήσεις και στη διάδοση σπόρων διχόνοιας μεταξύ των μουσουλμάνων.
4. Χριστιανισμός:
Στο βόρειο τμήμα της χερσονήσου υπήρχαν οι φυλές Ταγλίμπ, Κουδάα και Γασσάν, καθώς και ορισμένες χριστιανικές ομάδες στο Νότιο Υεμέν. Ωστόσο, δεν είχαν καμία πολιτική ή στρατιωτική επιρροή. Σε διάφορα σημεία στο εσωτερικό της χερσονήσου υπήρχαν επίσης διάσπαρτες χριστιανικές ομάδες. Ο Χριστιανισμός εισήχθη στην Αραβία από τους Αβησσυνίους και τους Ρωμαίους, αρχής γενομένης από το 340 μ.Χ. (Μουμπαρεκφουρί 1980, 47)
5. Ιουδαϊσμός:
Στη Υεμένη, στην κοιλάδα αλ-Κουρά, στη Χαϊμπάρ, στη Τεϊμά και στη Γιασρίμπ (η προ-ισλαμική Μεδίνα) υπήρχαν Εβραίοι. Αυτοί είχαν στρατιωτική, πολιτική και οικονομική επιρροή, μεγαλύτερη από εκείνη των άλλων θρησκευτικών ομάδων. Θεωρούσαν τους εαυτούς τους εκλεκτό λαό του Θεού και πίστευαν ότι ο Θεός θα κυβερνούσε τους ανθρώπους μέσω αυτών. Γι’ αυτόν τον λόγο, περίμεναν ότι ο αναμενόμενος τελευταίος προφήτης θα ήταν ένας από αυτούς. Μετανάστευσαν στην Αραβία μετά την κατάκτηση της χώρας τους από τον Ναβουχοδονόσορ το 587 π.Χ. (ό.π., 46)
6. Ειδωλολατρία:
Είχε εξαπλωθεί σε όλη την Αραβική Χερσόνησο, ασκώντας μεγαλύτερη επιρροή και διαδιδόμενη ευρύτερα από οποιαδήποτε άλλη θρησκεία. Υπάρχουν διάφορες απόψεις σχετικά με το πότε και πώς εισήχθη αυτή η πίστη στην Αραβία. Η πιο διαδεδομένη άποψη είναι ότι ο Αμρ ιμπν Λουχάι, αρχηγός της φυλής Χουζάα, εισήγαγε την ειδωλολατρία στην Αραβία. Αυτός ο άνθρωπος ήταν γνωστός για το ενδιαφέρον του για τις θρησκείες και την ακεραιότητά του. Οι άνθρωποι της εποχής τον θεωρούσαν έναν από τους μεγάλους σοφούς.
Ο Άμρ, που έπασχε από μια δερματική πάθηση, έλαβε τη συμβουλή να πάει στο Χωράν, στην περιοχή της Δαμασκού, και να πλυθεί με το θεραπευτικό νερό που υπήρχε εκεί. Ακολουθώντας τη συμβουλή, πήγε, πλύθηκε με το νερό και θεραπεύτηκε. Εκεί είδε τους ανθρώπους να λατρεύουν είδωλα και του άρεσε. Πήρε το είδωλο Χουμπέλ, το έφερε στη Μέκκα, το έστησε στην Κάαμπα και άρχισε να το λατρεύει. Ζήτησε από τη φυλή του να το λατρεύει κι εκείνη. Με τον καιρό, η κατάσταση αυτή διαδόθηκε τόσο πολύ στους Άραβες, που κάθε φυλή είχε το δικό της είδωλο για να λατρεύει.
Όταν ο Προφήτης κατέκτησε τη Μέκκα, υπήρχαν 360 ειδωλολατρικά αγάλματα στην Κάαμπα, και ο Προφήτης τα έσπασε όλα και καθάρισε την Κάαμπα από τα είδωλα.
Σύμφωνα με άλλη παράδοση, τα παιδιά του Ισμαήλ, καθώς πολλαπλασιάζονταν και αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν τη Μέκκα για λόγους βιοπορισμού, έπαιρναν μαζί τους λίγο χώμα από την ιερή γη, που έφερε τη μνήμη του πατέρα τους Ισμαήλ, και το σεβόντουσαν υπερβολικά για να το προστατεύσουν. Αυτή η πρακτική με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκε, με αποτέλεσμα να το θεωρούν ιερό και να το λατρεύουν. Έτσι τέθηκε το θεμέλιο της ειδωλολατρίας, η οποία με το πέρασμα των χρόνων διαμορφώθηκε και αναπτύχθηκε.
Επειδή η ειδωλολατρία ήταν η επικρατούσα θρησκεία στην περιοχή της Χετζάζ, την περιοχή όπου μεγάλωσε ο Προφήτης Μωάμεθ, ο αγώνας του Προφήτη στράφηκε πρωτίστως εναντίον της ειδωλολατρίας. Μερικά από τα ονόματα αυτών των ειδώλων αναφέρονται και στο Κοράνι, και τα πιο διάσημα ήταν:
Μενάτ:
Βρισκόταν σε ένα μέρος που ονομαζόταν αλ-Μουσελέλ, κοντά στην ακτή, ανάμεσα στη Μέκκα και τη Μεδίνα. Οι φυλές Ανσάρ, Σα’ντ, Χουζάα κ.λπ. το λάτρευαν.
Λατινικά:
Βρισκόταν στην Ταΐφ. Οι κάτοικοι της Ταΐφ το λάτρευαν. Μετά την κατάκτηση της Μέκκας, ο Προφήτης έστειλε τον Αμπού Σουφιάν μπιν Χαρμπ και τον Μουγίρα μπιν Σου’μπα για να το καταστρέψουν.
Ουζζά:
Ήταν το είδωλο των φυλών Γαταφάν, Γανί και Μπαχίλα. Ο Προφήτης μας έστειλε τον Χαλίντ για να το καταστρέψει.
Χούμπελ:
Ήταν το μεγαλύτερο είδωλο των Κουραϊσιτών. Ήταν φτιαγμένο από κόκκινο αχάτη.
Εκτός από αυτά.
Ισάφ, Ναϊλέ, Βεντ, Σουβά, Γιαγούς και Γιαούκ.
Υπήρχαν και άλλα είδωλα, γνωστά με διάφορα ονόματα, μερικά από τα οποία αναφέρονται σε αρχαία αραβικά ποιήματα. Για παράδειγμα, ο Άμρ μπιν Χουμάμα αλ-Ντουσί, όταν έκαψε το είδωλο Ζουλκεφφείν, είπε το εξής δίστιχο:
«Ω Ζου Κεφλέιν, εγώ δεν είμαι απόγονος του πατέρα σου./ Η γέννησή μου προηγείται της δικής σου./ Εγώ έβαλα φωτιά στην καρδιά σου.»
(Σουκρί, 2/209)
Όπως οι Άραβες έφτιαχναν τα είδωλά τους από πέτρα, ξύλο και άλλα υλικά, έτσι έφτιαχναν και από τρόφιμα. Για παράδειγμα, η φυλή των Χανιφιδών, επειδή έφαγαν ένα μεγάλο είδωλο που είχαν φτιάξει από χουρμάδες και αλεύρι σε περίοδο λιμού, κατακρίθηκαν από τον ποιητή μιας αντίπαλης φυλής με τα εξής λόγια:
“Οι γιοι του Χανίφ έφαγαν τους θεούς τους σε καιρό λιμού και πείνας.”
(Καλ’ατζί 1998, 16)
Κάποιος άλλος, πάλι, είδε μια αλεπού να ουρεί στο άγαλμα που είχε στήσει στον κήπο του σπιτιού του, και θύμωσε πολύ, αναρωτιέμενος, με οργή, πώς μπορεί να είναι θεός κάποιος που δεν μπορεί να προστατεύσει τον εαυτό του από αυτή την ασέβεια:
“Είναι θεός αυτός που κατουράει στο κεφάλι της αλεπούς; / Προσέξτε, αυτοί που κατουράνε στο κεφάλι των αλεπούδων είναι εξευτελισμένοι.”
(ηλικία)
Από τέτοια και παρόμοια ποιήματα, και σύμφωνα με την κατανόηση ορισμένων στίχων του Κορανίου, η ειδωλολατρία δεν ικανοποιούσε πολλούς Άραβες. Επειδή, στην ουσία, πίστευαν στην πίστη του Ισμαήλ και κατ’ επέκταση του Αβραάμ (ειρήνη ας είναι επ’ αυτούς), πίστευαν στην ύπαρξη ενός Υπέρτατου Θεού. Πράγματι, ορισμένοι στίχοι του Κορανίου αναφέρονται σε αυτό το θέμα: Για παράδειγμα:
«Αν τους ρωτήσεις: «Ποιος δημιούργησε τους ουρανούς και τη γη;», σίγουρα θα απαντήσουν: «Ο Αλλάχ».»
(Λουκμάν, 31/25)
«Λατρεύουμε αυτούς (τους θεούς) μόνο και μόνο για να μας φέρουν πιο κοντά στον Αλλάχ», λένε.
(Αλ-Ζουμάρ, 39/3)
Όπως φαίνεται, οι Άραβες είχαν μια εσωτερική αντίφαση σε αυτό το θέμα. Πολλές στίχοι του Κορανίου αναφέρονται σε αυτήν την αντίφαση. Για παράδειγμα:
«Ο Δημιουργός (Αλλάχ) είναι όμοιος με εκείνους που δεν μπορούν να δημιουργήσουν (τα είδωλα); Δεν θα χρησιμοποιήσετε, λοιπόν, τη λογική σας;»
(Αλ-Ναχλ, 16/17)
«Αυτοί οι ψεύτικοι θεοί, στους οποίους οι ειδωλολάτρες προσεύχονται και ικετεύουν εκτός από τον Αλλάχ, δεν μπορούν να δημιουργήσουν τίποτα. Στην πραγματικότητα, οι ίδιοι είναι δημιουργήματα.»
(Αλ-Ναχλ, 16/20)
Μπορούμε να συνοψίσουμε τις μορφές λατρείας και τις τελετουργίες των Αράβων προς τα είδωλα ως εξής:
Η ικεσία και η παράκληση μπροστά στο είδωλο, η ζήτηση βοήθειας και ανακούφισης από τις συμφορές και τις δυσκολίες· η επίσκεψη των ειδώλων στην Κάαμπα, η περιφορά γύρω από αυτά, η προσκύνηση και η ικεσία· η θυσία ζώων στο όνομα των ειδώλων, για να πλησιάσουν σε αυτά, όπως αναφέρεται στο Κοράνι:
“…τα κρέατα των ζώων που σφάζονται στα θυσιαστήρια των ειδώλων… σας απαγορεύονται…”
(Αλ-Μα’ιντα, 5/3)
Διατάσσεται, και τέτοια συμπεριφορά απαγορεύεται αυστηρά.
Οι ειδωλολάτρες Άραβες αφιέρωναν ένα μέρος από τα τρόφιμα και τα ποτά τους, ή από τις σοδειές και τα ζώα τους, στα είδωλα και στον Αλλάχ. Το Κοράνι αναφέρεται σε αυτό και το απαγορεύει:
«Από τα σπαρτά και τα ζώα που δημιούργησε ο Αλλάχ, αυτοί (οι ειδωλολάτρες) αφιέρωσαν ένα μερίδιο στον Αλλάχ, σύμφωνα με τις δικές τους ψευδείς πεποιθήσεις, λέγοντας: “Αυτό είναι του Αλλάχ”, και “αυτό είναι των ειδώλων μας (που θεωρούνται συνέταιροι του Αλλάχ)”. Αυτό που αφιέρωσαν στους συνέταιρους τους δεν το πρόσθεσαν στο μερίδιο του Αλλάχ, αλλά αυτό που ανήκε στον Αλλάχ το πρόσθεσαν στο μερίδιο των συνέταιρων τους. Πόσο κακή είναι η κρίση τους!»
(Εν’άμ, 6/136)
Οι Άραβες έκαναν και αναθήματα στα είδωλα. Όταν αποφάσιζαν να αναλάβουν μια σημαντική δουλειά ή ένα ταξίδι, πήγαιναν στην Κάαμπα, έσφαζαν θυσίες στα είδωλα· ο ιερέας που βρισκόταν εκεί έβγαζε το σάκο με τα βέλη μαντείας και τραβούσε ένα από αυτά. Σε μερικά από αυτά…
“κάνω”,
σε μερικά
“μην το κάνεις”
, και σε μερικά από αυτά
“κενό”
Ήταν γραμμένο. Αν έβγαινε “κάνε”, έκαναν ό,τι ήθελαν· αν έβγαινε “μην κάνεις”, “αποφάσιζαν να μην το κάνουν”· αν έβγαινε “κενό”, το ξαναέκαναν. Το Ισλάμ απαγορεύει και αυτά. Στο Ισλάμ, όταν δεν μπορεί να ληφθεί απόφαση για κάποια υπόθεση, υπάρχει η μέθοδος της διαβούλευσης και της προσευχής για καθοδήγηση.
Οι Άραβες εκείνης της εποχής δεν πίστευαν στην ανάσταση μετά θάνατον, στην μεταθανάτια ζωή. Πράγματι, μια μέρα, ο Ουμέγια ιμπν Χαλέφ, ένας από τους προύχοντες των Κουρεϊσιτών, πήρε στα χέρια του σάπια κόκαλα, ήρθε μπροστά στον Προφήτη μας, τα θρυμμάτισε και τα πέταξε στον αέρα, προσπαθώντας, κατά τη γνώμη του, να τον ντροπιάσει:
“Ω Μωάμεθ, νομίζεις ότι ο Αλλάχ θα το αναστήσει και αυτό;”
είχε ρωτήσει. Και ο Προφήτης μας απάντησε,
«Ναι. Ο Αλλάχ (ο Θεός) θα σε σκοτώσει, θα σε αναστήσει και μετά θα σε ρίξει στη φωτιά.»
είχε απαντήσει, και το θέμα αυτό αναφέρεται στο Κοράνι ως εξής:
«Δεν είδε ο άνθρωπος και δεν σκέφτηκε ότι εμείς τον δημιουργήσαμε από ένα σπέρμα, και τώρα έγινε ένας φανερός εχθρός μας; Ξέχασε τη δημιουργία του και μας έφερε ένα παράδειγμα: “Ποιος θα αναστήσει τα κόκαλα αυτά, που έχουν σαπίσει;” Πες: “Αυτός που τα δημιούργησε στην αρχή, θα τα αναστήσει. Και Αυτός γνωρίζει κάθε είδους δημιουργία.”»
(Υασίν, 36/77–79)
Παρά τις παραπάνω διεφθαρμένες πεποιθήσεις, διαπιστώνουμε ότι υπήρχαν και άνθρωποι εκείνης της εποχής που, επηρεασμένοι από τον Χανιφισμό και τον Χριστιανισμό, πίστευαν στη μεταθανάτια ζωή και στην κρίση. Πράγματι, ο ποιητής της προ-ισλαμικής εποχής αλ-Αχνές ιμπν Σιχάμπ αλ-Τεμίμι λέει σε ένα ποίημά του:
«Χωρίς αμφιβολία, γνώριζα ότι ο Αλλάχ θα ανταμείψει τον υπηρέτη Του την ημέρα της κρίσης για τις καλές πράξεις του.»
(Κάλατζι, 18)
Με χαιρετισμούς και ευχές…
Ισλάμ μέσα από ερωτήσεις
