Αγαπητέ αδελφέ/αγαπητή αδελφή,
Η σουνιτική θεολογία είναι ένα ευρύ θέμα. Σας συνιστούμε να συμβουλευτείτε έργα που εξηγούν τη σουνιτική θεολογία.
Οι δύο μεγάλες σχολές του Εχλί-Σουννέτ Κελάμ, οι οποίες αντιπροσωπεύουν την ίδια παράδοση, συμφωνούν στα κύρια θέματα της θεολογίας. Και οι δύο σχολές, αν και σύγχρονες, προσπάθησαν να εκφράσουν τις απόψεις και τις σκέψεις τους σχετικά με τα θέματα της πίστης, χρησιμοποιώντας τις μεθόδους της θεολογίας σε διαφορετικές περιοχές. Ωστόσο, είναι φυσικό να υπάρχουν ορισμένες διαφορές στις οπτικές γωνίες των θεολόγων αυτών των δύο σχολών, όταν εκφράζουν ή εξηγούν τις απόψεις και τις σκέψεις τους, ή όταν εξετάζουν τα θεολογικά προβλήματα.
Οι μελετητές και των δύο σχολών προσπάθησαν να αποδείξουν τις δογματικές αρχές που θέτει το Κοράνι και τα δογματικά ζητήματα που προκύπτουν από την κατανόηση ή την ερμηνεία αυτών των αρχών, με επιχειρήματα που βασίζονται στη λογική και την ορθολογική σκέψη. Επιπλέον, πιστεύουν ότι εάν προκύψει μια τέτοια σύγκρουση ή αντιπαράθεση, τότε είναι απαραίτητο να ερευνηθούν πολύ προσεκτικά οι πηγές των δεδομένων.
Επιδιώκουν να διαδώσουν την αχλι-συννίτικη δοξασία. Αν και οι δύο ιμάμηδες συγκλίνουν σε πολλά σημεία που προσπαθούν να εξηγήσουν, είναι γνωστό ότι υπάρχουν κάποιες διαφορές μεταξύ των δύο σχολών όσον αφορά τις μεθόδους της θεολογίας, δηλαδή την μεθοδολογία. Αναμφίβολα, και οι δύο θεολόγοι προσπάθησαν να αποδείξουν την κατανόηση της πίστης/δοξασίας που παρουσιάζει το Κοράνι με λογικά και ορθολογικά επιχειρήματα. Αν και ο Ασχάρι και ο Ματουρίδι αναπτύχθηκαν σε διαφορετικά πολιτιστικά περιβάλλοντα, οι στόχοι και οι τομείς δράσης τους είναι κοινοί. Δηλαδή, ο στόχος τους είναι να υπερασπιστούν, να εξηγήσουν και να παρουσιάσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις αρχές της αχλι-συννίτικης πίστης, και να αποδείξουν τις εσφαλμένες αντιλήψεις και κατανοήσεις των αχλι-μπιντάτ με παραδοσιακά και λογικά επιχειρήματα.
Σύμφωνα με τον Τασκιοπριζάδε (θ. 968/1561), η Σουνιτική θεολογία έχει δύο ηγέτες. Ο ένας είναι ο άλλος. (Τασκιοπριζάδε, Μιφτάχ ας-Σαάδε, Κάιρο 1968, σ. 151)
Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι οι διαφωνίες μεταξύ Ασ’αριλίκ και Ματουριδιλίκ δεν είναι μεγάλες, αλλά πηγάζουν από διαφορετικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις, και μάλιστα ότι αυτές οι διαφωνίες αφορούν δευτερεύοντα, όχι θεμελιώδη ζητήματα. Επομένως, δεν υπάρχουν τόσο μεγάλες αποκλίσεις ώστε να κατηγορούν ο ένας τον άλλον για αίρεση και πλάνη. (Beyâzîzâde, Ahmed Efendi, İşârâtü’l-Merâm min İbârâti’l-İmâm, Κάιρο 1949, σ.8-9.) Παρόλα αυτά, οι δύο σχολές δεν θεωρούνται ούτε ταυτόσημες ούτε εντελώς διακριτές. Διότι, όπως υπάρχουν Ασ’αριλίκ θεολόγοι που υιοθετούν ορισμένες απόψεις της Ματουριδιλίκ, έτσι υπάρχουν και Ματουριδιλίκ θεολόγοι που υιοθετούν ορισμένες απόψεις της Ασ’αριλίκ. Σε αυτό το σημείο μπορούμε να αναφέρουμε ονόματα όπως Ιμπν Χουμάμ και Μουσταφά Σαμπρί. Μάλιστα, πολλούς άλλους μελετητές μπορούμε να κατατάξουμε σε αυτήν την κατηγορία. Διότι η θεμελιώδης ιδεολογία και οι πηγές τους εντάσσονται στο πλαίσιο της Εχλί Σουννέτ βε’λ-Τζεμάατ. Επομένως, είναι ενιαίες ως προς την ουσία και τη δομή, αλλά διαφέρουν ως προς τη μορφή και την εμφάνιση.
Ο Αμπού Νασρ Τατζεντίν Αμπντούλ-Βαχάμπ μπιν Αλί μπιν Αμπντίλ-Καφί μπιν Αλί μπιν Τεμάμ ες-Σουμπκί (θ. 771/1370)15, στο έργο του Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-Kübrâ, (Κάιρο 1965), τόμος ΙΙΙ, σελίδες 377-389, αναφέρεται στις διαφωνίες μεταξύ των Ματουριδίων και των Ασχαριτών ως εξής:
(Αλ-Σουμπκί, Τατζεντίν Αμπντούλ-Βαχάμπ μπ. Αλί, Ταμπακάτ αλ-Σαφι’ιγιάτ αλ-Κούμπρα, Κάιρο 1965, ΙΙΙ/378.)
Οι Ματουριδιστές και οι Ασχαρίτες ακολούθησαν μια μετριοπαθή οδό ανάμεσα στις αιρέσεις όπως οι Χασεβίτες, οι Μουσαμπίχες και οι Μουτζεσιμές, και στους ρασιοναλιστές Μουταζιλίτες. Και οι δύο μελετητές, υιοθετώντας μια μετριοπαθή στάση ανάμεσα στους Τζεμπριγέ και στους ακραίους Ραφιζήδες, υπερασπίστηκαν τις πεποιθήσεις των Αχλ-ι Σουννέτ και κατέληξαν σχεδόν στα ίδια συμπεράσματα όσον αφορά τη μέθοδο και τη σχολή σκέψης.
Όταν υπάρχει συμφωνία στη μέθοδο, είναι φυσικό να καταλήγουμε στα ίδια αποτελέσματα και στο δόγμα. Διότι το δόγμα δεν είναι τίποτε άλλο παρά το αποτέλεσμα της μεθόδου. Είναι γνωστό ότι ο Αμπούλ-Χασάν αλ-Ασχάρι είχε βαθιά γνώση των ισλαμικών αιρέσεων. Το ομώνυμο έργο του αποτελεί τη μεγαλύτερη απόδειξη αυτής της γνώσης. Διότι, αφού συγκέντρωσε σε αυτό το βιβλίο τις διαφωνίες των μουσουλμάνων σε θέματα πίστης, υπέβαλε σε κριτική τις αιρετικές απόψεις και τις φιλοσοφικές ιδέες, με κύριο εκπρόσωπο τον Αριστοτέλη. Επιπλέον, κατά την παράθεση των απόψεων και των δογμάτων των διαφόρων αιρέσεων, δεν παρέκκλινε ποτέ από την επιμέλεια της αντικειμενικότητας και της αμεροληψίας. (Ταφτεζανί, Επιστήμη του Κελάμ και Ισλαμικά Δόγματα, μετάφρ. Σουλεϊμάν Ουλουντάγ (Πρόλογος πενήντα επτά άρθρα) Κωνσταντινούπολη 1982, σ. 40-51.)
Τα έργα που σώζονται μέχρι σήμερα είναι, όσον αφορά την κουλτούρα και την ορολογία του καλαμ, ασθενέστερα σε σύγκριση με τα έργα του σύγχρονού του Αμπού Μανσούρ αλ-Ματουρίντι. Παρόλα αυτά, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ιδρυτές της σουνιτικής σχολής του καλαμ. Από την άποψη των θεολογικών απόψεών του, ο Ασ’αρί αποδεικνύει τα δογματικά ζητήματα με λογικά και αποκαλυπτικά επιχειρήματα. Εξετάζει θέματα όπως τα χαρακτηριστικά του Θεού και των προφητών, οι άγγελοι, η κρίση, η τιμωρία και η ανταμοιβή, στο πλαίσιο του Κορανίου και των χαντίθ. Δεν θεωρεί τη λογική ως διαιτητή για να ερμηνεύσει τα κείμενα ή να αποφανθεί σύμφωνα με την επιφάνειά τους. Αντίθετα, θεωρεί τη λογική ως ένα εργαλείο που επιβεβαιώνει την επιφάνεια των κειμένων. (Ισμαήλ Εφέντιζάδε, Risâle fi’htilâfâti’l-Mâtürîdî ve’l-Eş’arî, Κωνσταντινούπολη 1287.)
Από την άλλη πλευρά, ο Ιμάμ Ασχάρι, έχοντας ανατραφεί στο πνευματικό περιβάλλον των Μουταζιλιτών και έχοντας αφιερώσει μέρος της ζωής του στη διάδοση των ιδεών τους, γνώριζε πολύ καλά τις λογικές και φιλοσοφικές μεθόδους τους. Χάρη σε αυτή τη γνώση και σκέψη, θεωρείται ένας από τους θεολόγους που προσπάθησαν να απορρίψουν και να κατακρίνουν τους Μουταζιλιτες, χρησιμοποιώντας τις δικές τους μεθόδους και επιχειρήματα. (Σεΐχουλισλάμ Εσάδ Εφέντι, Ρισάλε φι’χτιλαφάτι’λ-Ματουρίδι και’λ-Ασχάρι, Κωνσταντινούπολη 1287, σ. 278-287.27)
Ανατράφηκε σε ένα σουνιτικό περιβάλλον. Δίνει μεγάλη αξία στη λογική, χωρίς να καταφεύγει σε υπερβολές. Θεωρεί τη λογική και την παράδοση ως ξεχωριστές πηγές γνώσης (al-Jabi, Bessam Abdulvehhab, al-Masail al-Hilafiyya bayna al-Ashaira wa al-Maturidiyya, Βηρυτός 2003). Επειδή ερμηνεύει το Κοράνι με το ίδιο το Κοράνι, προσπαθεί ταυτόχρονα να αξιοποιήσει τη λογική και την παράδοση. Πράγματι, προσπαθεί να αποδείξει τις δογματικές αρχές των Αχλ-ι Σουννέ με λογικά και παραδοσιακά επιχειρήματα. Από την άλλη πλευρά, είναι δυνατόν να δούμε την ίδια μέθοδο και στους Ασάρι όσον αφορά τις δογματικές αρχές.
Τόσο ο Ματουρίντι όσο και ο Ασχάρι κατέληξαν στα ίδια συμπεράσματα και διατύπωσαν τις γενικές αρχές των δογμάτων τους σε θέματα όπως ο αιώνιος λόγος του Θεού, τα χαρακτηριστικά του, η θέαση του Θεού, οι πράξεις των ανθρώπων, η κατάσταση όσων διαπράττουν μεγάλες αμαρτίες και η μεσιτεία.
Οι διαφωνίες αφορούν κυρίως δευτερεύοντα ζητήματα, όπως η δημιουργία, η μοίρα, η ελεύθερη βούληση, η θεολογία κ.λπ., και όχι θεμελιώδη ζητήματα. Οι οπαδοί του Ματουρίδη, μερικές φορές, εγκαταλείπουν τον δάσκαλό τους και ακολουθούν τον Ασχάρι, όπως και οι οπαδοί του Ασχάρι, μερικές φορές, αντιτίθενται στον δάσκαλό τους και ακολουθούν τον Ματουρίδη. Δεν πρέπει να θεωρούμε τις δευτερεύουσες διαφορές μεταξύ των σχολών του Σουννιτισμού ως σημεία διαχωρισμού, διότι οι πραγματικές διαφωνίες αφορούν τις αρχές και τις μεθόδους. Επιπλέον, πρέπει να γνωρίζουμε ότι συμφωνούν απόλυτα σε θέματα που αφορούν το υποχρεωτικό, το επιτρεπτό και το απαγορευμένο. Ωστόσο, διαφωνούν σε ορισμένες μεθόδους και αρχές που οδηγούν σε αυτά τα ζητήματα. Όταν εξεταστούν προσεκτικά οι σχολές του Σουννιτισμού, διαπιστώνεται ότι αποτελούνται από τρεις ομάδες: τους οπαδούς των χαντίθ, εκείνους που προτιμούν την ορθολογική σκέψη, και τους Αμπού Μανσούρ αλ-Ματουρίδη και Ασχάρι, οι οποίοι συνδυάζουν τις δύο προηγούμενες σχολές.
Στις διαφωνίες μεταξύ των δύο μεγάλων σχολών και των δογμάτων τους, η αντιπαράθεση συνεχίστηκε με τη μορφή διαμάχης, με την αδιάκοπη προβολή επιχειρημάτων και αντιεπιχειρημάτων. Επιπλέον, κάθε αμφισβητούμενο ζήτημα επιχειρήθηκε να αποδειχθεί με την παράθεση των επιχειρημάτων που υποστήριζαν οι οπαδοί του.
Τα ζητήματα που ανακύπτουν μεταξύ αυτών των δύο δογμάτων πηγάζουν από τη σημασία που δίνει το Ισλάμ στην ελεύθερη σκέψη.
Οι απόψεις αυτές, που διατυπώνονται και από τις δύο θρησκευτικές ομάδες, δεν είναι ζητήματα που προέκυψαν τυχαία ή από απλές σκέψεις. Ωστόσο, φαίνεται ότι οι διατυπωμένες απόψεις και τα θέματα δεν έχουν καμία σχέση ή χρησιμότητα με την πρακτική και καθημερινή ζωή των μελών των θρησκευτικών ομάδων, ούτε προκαλούν καμία σύγχυση στην κοινωνική πρακτική, αλλά παραμένουν απλώς ως απόψεις.
παρατηρείται.
Σε αυτά τα ζητήματα, οι Ματουριδίοι δεν έχουν σταθερά πάρει το μέρος της μιας πλευράς και οι Ασχαρίτες της άλλης. Δηλαδή, η διάκριση σε “αυτούς” και “εκείνους” σε αυτά τα θέματα θα οδηγήσει σε σοβαρά λάθη, γι’ αυτό πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί. Πρέπει να σκεφτούμε, και οφείλουμε να σκεφτούμε, ότι και οι δύο ανήκουν στην ίδια ομπρέλα και ότι το υλικό που χρησιμοποιείται εδώ πρέπει να μας οδηγήσει στο ίδιο συμπέρασμα. Διότι, σε σχεδόν κάθε ζήτημα, υπάρχουν Ματουριδίοι λόγιοι που υιοθετούν την άποψη των Ασχαριτών, και το αντίστροφο. Υπάρχουν και Ασχαρίτες που υιοθετούν την άποψη των Ματουριδίων. Αν εξετάσουμε ένα παράδειγμα αυτού, θα δούμε ότι στα οθωμανικά μεντρεσέδες, που γνωρίζουμε ότι ήταν Ματουριδίοι για χρόνια, διδάσκονταν πάντα τα έργα λογίων που ανήκαν στο δόγμα των Ασχαριτών. Αυτοί οι λόγιοι, ανεξάρτητα από το πού βρισκόταν η αλήθεια και η ορθότητα σε ένα ζήτημα, ή σε ποιας σχολής σκέψης, ποτέ δεν δίστασαν να την υιοθετήσουν· μάλιστα, δεν δίσταζαν να πουν “η δική μου άποψη” ή “η κλίση/γνώμη μου είναι προς αυτήν την πλευρά”.
Οι Ασάριτες και οι Ματουρίδες σκέφτονται το ίδιο πράγμα, αλλά εκφράζουν τις απόψεις τους με διαφορετικούς όρους. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως σαφής ένδειξη του πόσο μεγάλη ελευθερία σκέψης ή ελευθερία δίνει το Ισλάμ. Η θρησκευτική ελευθερία σημαίνει, στην πραγματικότητα, την ύπαρξη διαφωνιών. Διότι οι αντιλήψεις των ανθρώπων είναι πολύ διαφορετικές, οι αντιλήψεις τους και οι λύσεις που προτείνουν είναι πάντα διαφορετικές. Οι αντιλήψεις ορισμένων ότι “πρέπει να αποδεχτείς τη θρησκεία απόλυτα”, “δεν θα μιλήσεις καθόλου”, “δεν θα διαφωνήσεις καθόλου” είναι εντελώς αβάσιμες και αθεμελίωτες ισχυρισμοί. Μάλιστα, μια τέτοια σκέψη είναι εντελώς προϊόν άγνοιας. Στον κόσμο δεν υπήρξε ποτέ θέμα συζήτησης ή διαφωνίας όσο η θρησκεία ή όσα φέρνει η θρησκεία. Τα θέματα που αναφέραμε συνοπτικά παραπάνω και ίσως αυτές οι διαφωνίες θα πρέπει να αξιολογηθούν στο πλαίσιο της ευρείας ελευθερίας της θρησκείας.
Το πραγματικά ευχάριστο είναι ότι, παρά τις διαφωνίες μεταξύ των Ασχαριτών και των Ματουριδιτών σε τέτοια ζητήματα, οι οπαδοί και των δύο σχολών ποτέ δεν αλληλοκατηγορήθηκαν ως άπιστοι, ούτε προχώρησαν σε κατηγορίες περί αίρεσης και καινοτομίας. Και οι δύο ανήκουν στο πλαίσιο της Αχλ-ι Σουννέ και μάλιστα, με την πάροδο του χρόνου, οι δύο σχολές φαίνεται να έχουν συγχωνευθεί σε επίπεδο σκέψης.
Με χαιρετισμούς και ευχές…
Ισλάμ μέσα από ερωτήσεις
