چرا نسبت دادن شر به خدا در اصول دین وارد شده است، در حالی که در حدیث و آیه ای از آن سخن به میان نیامده است؟

در پایان حدیث شریفی که از علی بن ابی طالب روایت شده است (مسلم، 771؛ ابو داود، 760؛ ترمذی 3420؛ نسائی 2، 130)، روایت شده است که رسول خدا (ص) فرمودند:

«من از هرگونه باطل روی گردانیده و با تمام وجودم به خالق آسمان‌ها و زمین روی آورده‌ام؛ و من از کسانی نیستم که به جز او خدایی را شایسته می‌دانند! نماز من، عبادات من، زندگانی من و مرگم از آنِ پروردگار جهانیان، خداست. او شریکی ندارد. من به اسلام مأمور شده‌ام. خدایا، تو ملیک هستی. جز تو خدایی نیست. تو پروردگار منی و من بنده توام. بر نفس خویش ستم کردم و به قصور خود اعتراف می‌کنم. مرا ببخش. فرمان تو را اطاعت می‌کنم. خیر در دست توست (به خدا اشاره دارد) و شر به تو نسبت داده نمی‌شود.»

– و در حالی که در قرآن، واژه “شر” و مشتقات آن به هیچ وجه به خدا نسبت داده نشده است، چگونه ما در شمارش اصول ایمان، می توانیم بگوییم که “شر از خداست”؟ و با گفتن این جمله، به طور خودکار با یک توجیه اجباری می گوییم: “خلق شر، شر نیست، بلکه کسب آن شر است”؟

برادر/خواهر گرامی ما،

– برای حدیث مربوطه

ر.ک. مسلم، المسافرین، 771.

– به نقل از علمای اسلام، خالق خیر و شرّ، خداست. در حدیث آمده است که نسبت دادن شرّ به خدا از ادب نیست. هنگام حمد و ثنای خدا و مدح او، نسبت دادن شرّ به او مناسب نیست. چنانچه با وجود آنکه خالق همه چیز خداست، به او…

“ای خالق خوک!”

گفتن آن جایز نیست.

– با تأکید بر اینکه خداوند خالق همه چیز است و این از مقتضیات اعتقاد به توحید است و

«شر به تو نسبت داده نمی‌شود»

علما با اشاره به ضرورت تأویل حدیثی که به این معناست، در مورد این تأویل، تفاسیر متفاوتی ارائه کرده‌اند. این تفاسیر را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد:

الف)

با انجام دادن شر و بدی، هیچکس به تو نزدیک نخواهد شد.

ب)

شرّ، تنها به تو نسبت داده نمی‌شود. به عنوان مثال:

«ای پروردگار میمون‌ها، ای پروردگار شرها/ بدی‌ها»

گفته نمیشود.

ج)

شرّ به سوی تو بالا نمى‌آید، بلکه سخن نیکو و عمل صالح است که به سوی تو بالا مى‌آید.

د)

شرّ، نسبت به تو/به حکمت تو شرّ نیست. نسبت به مخلوقات شرّ است.

(ر.ک. نووی، شرح مسلم، 6/59، عینی، شرح سنن ابی داود، 3/368؛ تحفة الأحوذی، شرح سنن ترمذی، 9/267)

– با این حال، دلایل فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد خداوند خالق هم خیر و هم شر است. برخی از این دلایل عبارتند از:

۱) «حال آنکه شما را و آنچه را که شما انجام می‌دهید، خدای متعال آفریده است.»


(سوره صافات، آیه 96)

در آیه مورد نظر، بیان شده است که افعال انسان ها نیز توسط خداوند آفریده شده است. افعال انسان ها می تواند خیر یا شر باشد.

همانطور که ابن تیمیه و سعد تفتازانی نیز بیان کرده‌اند، عبارت این آیه، دیدگاه معتزله را که آفرینش شر را به انسان نسبت می‌دهد، رد می‌کند.

(نگاه کنید به ابن حجر، فتح الباری، 13/531)

2)

همانطور که بیهقی نیز به آن اشاره کرده است،

الف) «سخنتان را چه پنهان کنید و چه آشکار سازید، یکسان است. زیرا خدا از درون دلها آگاه است. آیا او مخلوقات خود را نمى‌شناسد؟»


(املاک، 67/13-14)

در آیات مذکور، به علم خداوند به تمام سخنان انسان‌ها، چه آشکار و چه پنهان، اشاره شده و بر این نکته تأکید شده است که خالق هر چیز، از همه چیز آگاه است. از آنجا که شرّ نیز در دایره علم الهی قرار دارد، باید پذیرفت که خالق آن نیز خداوند است.

به علاوه، در آیه آمده است که

“سخنتان را در دلتان پنهان کنید”

منظور از آیه، سخنان شرّآمیز است. زیرا مردم از آشکار کردن سخنان نیک خود ابایی ندارند، اما سخنان بد/شرّآمیز خود را پنهان می کنند.

بنابراین، آیه به وضوح به این اشاره دارد که شر نیز توسط خداوند آفریده شده است.

(مقایسه شود با: ابن حجر، آیه)

ب) «اوست که مرگ و زندگى را آفرید تا بیازماید کدامتان عمل نیکوتری انجام مى‌دهید.»

در آیه (ملک، 67/2) بر این نکته تأکید شده است که آفریننده مرگ و حیات، خداوند است. مرگ، هرچند در نهایت برای مؤمنان خیر باشد، اما در ذات خود شر است. و خداوند، شر بودن مرگ را نیز آفریده است.

(ر.ک. ابن حجر، ماه)

ج)


«حقیقت این است: همه چیز مخلوق اوست و او همه چیز را به درستی می داند.»




(انعام، 6/101)

در آیه مذکور، خداوند با بیان اینکه “او همه چیز را آفریده و به همه چیز داناست”، خود را ستوده است.

پس همه این مواردی که خداوند خود را به واسطه آنها ستوده، حق است. یعنی، خداوند همانطور که همه چیز را می‌داند، همه چیز را هم آفریده است.

(ر.ک. ابن حجر، ماه)

٣) «بگو: به پروردگار سپیده دم پناه می‌برم، از شرّ آنچه آفریده است.»


(فلق، ۱۱۴/۱-۲)

در آیه فوق به این نکته اشاره شده است که شرور نیز توسط خداوند آفریده شده اند.

در واقع، علمای اسلام مفهوم شر در اینجا را عموماً به عنوان “جهنم، ابلیس/شیطان و یا هر نوع شر در دنیا و آخرت” ارزیابی کرده اند.

(ر.ک. ماوردی، رازی، قرطبی، ابن کثیر، تفسیر آیه مربوطه)

بر اساس این سه تفسیر، خالق شرّ نیز خداست. زیرا ابلیس/شیطان -از یک نظر- شرّ است. جهنم -از یک نظر- شرّ است. تفسیر دیگر هم که واضح است. شیطان و جهنم را خدا آفریده است.

– معتزله به منظور تنزیه خداوند، آفرینش شر را به او نسبت نداده‌اند، اما از طرف دیگر…

شرک به معنای پذیرفتن خالق های دیگر است.

وارد شده اند.

۴) «هر نفسی طعم مرگ را خواهد چشید. ما شما را به وسیله شر و خیر آزمایش می‌کنیم تا شما را بیازماییم. و سرانجام به سوی ما بازگردانده خواهید شد.»


(انبیاء، 21/35)

در آیه فوق به این نکته اشاره شده است که شر را نیز خداوند آفریده است.

برای اطلاعات بیشتر کلیک کنید:

– معنای آفرینش خیر و شر توسط خداوند چیست؟

– آیا شر را هم خدا خلق می‌کند؟

با سلام و دعا…

اسلام در پرتو پرسش‌ها