در آیه ۲۷۳ سوره بقره آمده است: «صدقات برای فقیرانی است که خود را وقف راه خدا کرده‌اند و توانایی سفر در زمین را ندارند.» آیا صدقه فقط باید به کسانی داده شود که در این آیه ذکر شده‌اند؟

برادر/خواهر گرامی ما،

«صدقات خود را به کسانی بدهید که در راه خدا تلاش می‌کنند و نمی‌توانند در زمین سفر کنند، و به خاطر حیا، کسانی که از حالشان آگاه نیستند، آنان را ثروتمند می‌پندارند. تو آنان را از چهره‌شان می‌شناسی، و از مردم با بی‌شرمی چیزی طلب نمی‌کنند. هر نیکی که انفاق می‌کنید، خدا به آن آگاه است.»


(سوره بقره، آیه 273)

در آیات و احادیث، اطلاعاتی در مورد مواردی که مسلمانان باید در هنگام صدقه دادن رعایت کنند، آمده است. صدقه به معنای وسیع، شامل اعمال خیر و حسنه مستحبی، نیکی و احسان به انسان و حیوان، و حتی سخنان و رفتارهای نیکو که دل انسان را شاد می کند، می شود. گستردگی مفهوم صدقه، به جز صدقات واجب و فرض، را می توان در این حدیث مشاهده کرد:

«هر روزی که خورشید طلوع می‌کند، بر هر مفصل از مفاصل انسان صدقه‌ای واجب است. مثلاً، داوری عادلانه بین دو نفر صدقه است. کمک کردن به کسی که می‌خواهد سوار بر حیوانی شود، یا بار او را بر حیوانی نهادن صدقه است. سخن نیکو صدقه است. هر قدمی که به سوی نماز برمی‌داری صدقه است. و برداشتن هر چیزی که رهگذران را آزار می‌دهد از راه، صدقه است.»


(بخاری، صلح، ۱۱؛ جهاد، ۷۲، ۱۲۸؛ مسلم، زکات، ۵۶؛ مسافرین، ۸۴؛ ابو داود، تطوع، ۱۲؛ ادب، ۱۶۰؛ احمد بن حنبل، ۲، ۳۱۶، ۳۵۰، ۴، ۴۲۳، ۵، ۱۷۸).

همانطور که در اعمال مختلف از نظر فضیلت تفاوت هایی وجود دارد، در کمک و صدقه به نیازمندان نیز سلسله مراتبی در نظر گرفته شده و اولویت های دریافت صدقه مشخص شده است.

در آیات قرآن و احادیث نیز بر این نکته تأکید شده است که اولویت باید به چه کسانی داده شود. نباید اینطور برداشت شود که فقط نیکی و کمک به این افراد به عنوان صدقه محسوب می‌شود.

«بهترین دیناری که انسان خرج می‌کند، دیناری است که برای خانواده‌اش خرج می‌کند، و دیناری است که برای حیوانش در راه خدا و برای رفقایش که در راه خدا جهاد می‌کنند، خرج می‌کند.»




(مسلم، زکات، ۳۸؛ ترمذی، بر، ۴۲؛ ابن ماجه، جهاد، ۴؛ احمد بن حنبل، ۵، ۲۷۹، ۲۸۴).

در واقع، در حالی که افراد بسیار نزدیک، شاید اعضای خانواده، در سختی و تنگدستی به سر می‌برند، تلاش برای کمک به کسانی که دورتر هستند، به مصلحت نیست. به همین دلیل، اصل شروع کمک و انفاق از نزدیک‌ترین افراد وضع شده است.

هر فردی از نیازمندان در میان خویشاوندان نزدیک خود که در آیه شریفه به صفاتشان اشاره شده است، آگاه است. اما در جامعه افراد نیازمندی وجود دارند که از کسی چیزی طلب نمی‌کنند و در زندگی شهری امروزی، شناسایی این افراد برای هر فردی دشوار است. به همین دلیل، نهادهای خیریه در این زمینه وظیفه‌ای بر عهده دارند. باید نقش واسطه‌ای را بین ثروتمندان و فقیرانی که به دلیل حیا از کسی چیزی طلب نمی‌کنند، ایفا کنند.

با سلام و دعا…

اسلام در پرتو پرسش‌ها