برادر/خواهر گرامی ما،
خداوند متعال،
انسان را خشک و بی روح می کند
لجن
از، جن ها
آتش
تنها فرشتگان را هم
نور
از آن آفریده است.
در آفرینش، فرشتگان در رتبه اول، سپس جنّیان و بعد از آن انسان‌ها قرار دارند. اولین انسان آفریده شده، همزمان اولین پیامبر، حضرت آدم علیه السلام است.
هنگامی که خداوند متعال حضرت آدم را آفرید، به فرشتگان فرمان داد تا بر او سجده کنند. همه فرشتگان سجده کردند، اما ابلیس از سجده کردن سر باز زد. پس از آن، از خداوند اجازه خواست تا تا روز قیامت به شیطنت خود ادامه دهد. با پذیرفته شدن درخواستش، به گمراه کردن انسان‌ها از راه راست ادامه داد. هرچند سجده فرشتگان بر حضرت آدم امری غیبی است، اما در تفاسیر ما، شرح و تفسیری از چگونگی و روند این واقعه وجود دارد.
بر اساس توضیحات ابوالسعود، ابلیس با فرشتگان زندگی می‌کرد و مانند آنان عبادت می‌کرد. هنگامی که فرمان سجده صادر شد، ابلیس از فرشتگان جدا شد. بر اساس نظر دوم، نوعی از فرشتگان وجود دارند که متولد و بزرگ می‌شوند و به آنها جن گفته می‌شود. ابلیس نیز از این دسته بود.
بر اساس نظر دیگری، فرمان سجده به تمام جنیان بود. اما خداوند متعال با ذکر فرشتگان، به جنیان نیز خطاب کرده است. بدین ترتیب، نه فقط فرشتگان، بلکه تمام موجودات روحانی به سجده امر شده‌اند.(1)
دو دیدگاه در مورد جن وجود دارد:
1.
به تمام موجودات روحانی جن گفته می‌شود. در این صورت، فرشتگان و شیاطین در مفهوم جن قرار می‌گیرند. بدین ترتیب، بین فرشته و جن هم معنای عام و هم معنای خاص وجود دارد. هر فرشته جن است؛ اما هر جن فرشته نیست.
2.
جن، به بخشی از موجودات روحانی گفته می‌شود. زیرا موجودات روحانی سه دسته‌اند:
الف.
خوبان: فرشتگان.
ب.
بدکاران: شیاطین.
ج.
هم خوب و هم بد در میانشان یافت می‌شود: جن‌ها.
بر اساس اطلاعاتی که در کتاب «صفوة التفاسیر» آمده است:
1.
ابلیس از جنس فرشتگان نیست.
2.
فرشتگان موجوداتی معصوم هستند و هرگز از خدا نافرمانی نکرده‌اند. اما ابلیس با سجده نکردن، از خدا سرپیچی کرد.
3.
فرشتگان از نور و ابلیس از آتش آفریده شده است.
4. فرشتگان زاده نمى‌شوند و زاد و ولد نمى‌كنند، در حالى كه ابليس زاد و ولد مى‌كند و تكثير مى‌شود، چنان كه در سوره كهف آمده است.
«ابلیس از جنس جن است.»
(2)
بر اساس روایتی از ابن عباس، برخی از مفسران،
“شیطان”
آنها بر این باورند که این اصطلاح به بخش فاسد و فتنه‌انگیز انسان‌ها و جن‌ها اطلاق می‌شود. همانطور که شیاطینی از جنس جن وجود دارد، شیاطینی از جنس انسان نیز وجود دارد.
اما در مورد نحوه سجده فرشتگان بر آدم علیه السلام؛
روشن است که این سجده‌ی مأمور شده، به نیت عبادت حضرت آدم نبوده است؛ زیرا عبادت غیر از خدا شرک است. هنگامی که حضرت آدم خلیفه زمین شد، سجده‌ی ملائکه به او، به معنای پذیرش این خلافت و بیعت با او بوده است.
این حالت، در عین حال که ادای احترامی به حضرت آدم است، در اصل عبادتی است که برای خدا انجام می شود.
در واقع، در امت‌های پیشین، سلام کردن به صورت سجده کردن بر زمین بوده است، بدون آنکه نیت عبادت در آن باشد. مثلاً، سجده برادران یوسف علیه السلام بر او، صرفاً از باب تعظیم و احترام بوده است.
با این حال، سجده فرشتگان بر حضرت آدم را می‌توان به معنای عبادت نیز تعبیر کرد. در این صورت، در واقع، سجده به خداوند متعال است و حضرت آدم در این سجده نقش قبله را ایفا کرده است. بنابراین، سجده باز هم مستقیماً به خدا صورت گرفته است.(3)
از طرف دیگر،
خداوند متعال با به سجده درآوردن فرشتگان بر حضرت آدم، تسلیم کائنات را به انسان نشان داد؛ و با ذکر ادعای برتری ابلیس بر او، توجه انسان را به این نکته جلب کرد که شیاطین چه مانع بزرگی در راه پیشرفت مادی و معنوی بشر خواهند بود.
منابع:
1. تفسیر ابوالسعود، 1:87.
2. صفوة التفاسير، 1:52.
3. خلاصة البيان، 1:97.
با سلام و دعا…
اسلام در پرتو پرسش‌ها
